Тербиядин месэлайрай

Жегьил хизанда аял пайда хьайила, гзаф бадейри бицIекрихъ гелкъуьна ва тербияламишуна чпин куьмек теклифиз эгечI­да. Амма, гьайиф хьи, абуру кIвала­хал фидалди чпиз аялрин дидейри ва бубайри гузвай меслятрал тек-бир дуьшуьшра амалзава. И себебдикди гзаф вахтара гьуьжетар арадал къвезва.

Виликдай аялар 37 градусдин чими це чуьхуьдай. Гила лагьайтIа, абур куьрпе яшдилай эгечIна лигимарун патал 33-34 градусдин ва гьадалайни къайи це чуьхуьзва. Советрин Союзда аялриз калин нек ва мижеяр гузвай. Исятда чпик герек тир вири витаминар квай некIедин къаришмаяр ава. Виликдай таза аял мягькемдаказ пекерик кутуна кIаниди чидай. Амма куьне фикир це: чилин винел вичин шарагдиз юзадай мумкинвал тагузвай чан алай са шейни авани? Идазни килиг тавуна, “интернетдай тир куь ахмакь рахунриз” яб тагана, баде, гьелбетда, вичин адетдин рекьяй фида.

Бес вуч ийин? Квез исятда уьмуьр хейлин дегиш хьанвайдан ва виликдай дуьз акур крарихъ гила метлеб амачирдан гьакъиндай муькуь тереф гъавурда тваз кичIе жемир. Куьне шартI эциг: эгер бадедиз аялдихъ гелкъуьна иштиракиз кIанзаватIа, ада и кар цIийи къайдайралди кьилиз акъудна кIанда. Къанни цIуд йис идалай вилик кьабулай тербия гунин къайдаяр алай аямдинбурулай хейлин тафаватлу жезва. Гилан бадеяр ва чIе­хи бубаяр аялар тирла, кIеви шартIара хуьзвай. Абуруз чпин аялар хьайила, виринра ахьтин фикир авай хьи, вердиш тахьун патал аял гъилерал къачуна виже къведач. Куьрпе дикъетсуздаказ туна кIан­да: гьараяр авуна, ам эхирни секин жеда.

Ингье гьавиляй абуру бицIекдихъ галаз алакъайра чимивилин ва кIанивилин важиблувилин метлеб аннамишзавач. ИкI тахьун патал диде-бубайри, адан уьмуьр­да иштиракиз, чпин аялдихъ галаз ала­къада авай вирибуруз гьасятда къайдаяр тайинарайтIа хъсан я. Абур гъавурда акьа­дайбур, чпел вирида амал авуна кIани­бур хьана кIанда.

Бадейрихъ са гунагь ава: абуру чпин хтулар кефи хан тийиз хуьзва, яни кстахарзава. Месела, аял чIехи жезвай хизандин гьар са касдин хиве нянин тIуьнрилай кьулухъ вичин къаб-къажах вичи кIватI хъувунин везифа хьун мумкин я. Амма гзаф дуьшуьшра бадедин патав гвай аялдивай и кар истемишдач. ЧIехибур вири крар чпи кьилиз акъудиз гьазур я. Гьа икI бицIек зидвилера (диссонансда) гьатзава ва вичи вич гьикI тухун лазим ятIа, ам гъавурда акьазвач. ГьикI лагьайтIа, вич патал метлеблу ксари адавай гьар жуьре крар истемишзава.

Ихьтин шартIара вуч авуна кIанда? Ди­де-бубайри аялрихъ галаз алакъайра ихтияр гузвай ва къадагъаяр эцигзавай крарин гьакъиндай бадеяр хабардар авун ва­жиблу я. Эгер абур ихьтин фикиррихъ галаз рази туштIа, бадейриз талукь тир газетрин макъалаяр, кесерлу авторрин ктабар къалурна кIанда. Герек абуруз икI вучиз авуна кIанзаватIа субут ийин. Идахъ вичин нетижа хьун лазим я, вучиз ла­гьай­тIа бадедизни бицIек адан диде-бубадилай тIимил кIандач эхир.

Адет яз, чIехи несилдихъ аялар тербияламишунин карда чпин фикир ава. Гзаф дуьшуьшра чIехибуру хтуларни алаз ам ачухарда. Куьне жува-жувак ихьтин гьаларикай фикир ая: аялри надинж амаларзава, диде абур секинариз алахъзава ва чIурукIа тухунай ада аялар ширинлухрикай магьрум авунин къурху гузва. Гьа и вахтунда дидединни аялрин арада вичин баянар гваз баде акъваззава: “Куьне дидедиз яб гумир! ЧIурукIа тухумир, ахпа куьн морожнияр къачуз фида”. Гьа икI ди­де-бубадин кесерлувал квахьзава: аялриз абуруз туьгьметар ийизвайди аквазва ва гьавиляй абурун гафарихъ къиметни жезвач. Гьа икI, ихьтин месэла къвердавай хци жезва. Куьн икьрар хьун лазим я хьи, чIехи­буруз туьгьметар ва абу­рулай наразивилер аял алачир чкадал авуна кIанда.

Вахтунин кьитвилиз килигна, бязи диде-бубайри чпин аялар яргъал вахтуналди бадедин патав тазва. Абуру акI фи­кирзава хьи, бадедихъ галаз аялриз хъсан жеда. Амма чIехибуру чеб тухузвай те­гьер­диз килигна, аялри абурулай чешне къа­чузва. Эгер дидеди ва бубади кIалах­дин къизгъинвал себеб яз, бицIек бадедив тазватIа, ам патал гьа кIвалах­дикай вичиз виридалайни мукьва инсанар такунин себеб жезва. Идалайни башкъа, эгер чIехибуру чеб галатзава лугьуз шикаятар ийиз хьайитIа, аялдиз вичизни зегьмет чIугваз кIан жедач.

Ибур хъсан гьалар туш. Сифтени-сифте жуван кIвалахдин график са мураддихъ рекье тваз ва жезмай кьван мукьвал-мукьвал аялрин патав жез чалишмиш хьухь. Йикъан вахтунда куьн авачирла, ба­де­дивай хтулдихъ галаз ацукьун тIала­­биз жеда. Амма мумкинвал хьанмазди, аял кIвализ хутахна кIанда. Эгер би­цIек­ диде-бубадихъ галаз чIехи жез хьайитIа, вахт алатайла, адан кьиле абурун къизгъин кIвалахдин ва идалай кьулухъ жедай шадвилин гуьруьш­дин арада авай алакъа тайин жеда. Амма диде-буба тIи­мил акваз, аялди бадедихъ ва чIехи буба­дихъ галаз гзаф вахт ке­чир­миш­заватIа, ада вич диде-буба патал залан пар хьиз гьиссда.

Аялдихъ гелкъуьнин карди гьамиша жавабдар къарарар кьабулун истемишда. Эгер абур диде-бубади кьабул тавуртIа, и кар бадеди гъиле кьазва. Адан тербия ла­гьайтIа, азардин таъсирдив гекъигиз жедай­ кьадарсуз еке къайгъударвилелди тафаватлу жезва. Чир хьана кIанда хьи, диде-бу­байри аялдин сагъламвилин гьакъиндай къайгъударвал тамамвилелди чпин хивез къачун лазим я. Эгер куьне са вуч ятIани тавун тIалабзаватIа (тIуьн та­гун, пар­талар алукI тавун, шейэр маса къа­чун тавун), куьне герек вири шейэр ву­гана кIанда. Баде аялдал парталар алу­кIиз­ гьазур ятIа, ада вуч алукIдатIа лагь. Гьа и тегьерда маса къайгъуярни кьилиз акъуд.

Аялдал кьадарсуз гзаф къаюмвал авунни герек авай кар туш. Бадеди вичин хтулдал, чими гьаваяр авайлани, са шумуд къат парталар алукIун мумкин я. Сейр­дизни, аял катиз ва вичивай адав агакьариз тежез кичIезвайвиляй, бадеди хтул ту­хузвач ва я адан чкадал са гьихьтин ятIа­ни кIвалин везифаяр тамамарзавач. Гьелбетда, адаз аялдиз куьмекар гуз кIан­зава. Ам­ма идакди диде-бубаяр патал цIийи ме­сэ­лаяр арадал  къвезва. Ихьтин шартIа­ра абу­рун аялдиз чIехи жез хейлин четин я эхир. Куьне чIехибуруз вахт кечирмишун патал жуван кIвализ атун теклифа. Къуй абу­руз паталай аялди кIвале вичи вич тухузвай тегьер, абурун хиве авай везифаяр чир хьурай. Ахпа квевай бадедивай ва я чIехи бубадивай чпин кIвалени и къайдайрал амал авун тIалабиз жеда.

Ахтармишунри къалурзавайвал, ди-де-бубайрин патав яшамиш жезвай аялрив гекъигайла, бадейрин ва чIехи бубайрин гьамишан къаюмвилик квай гзаф аялар кьадардилай артух куьк хьунин къурхулувал ава. Мергьяматлувал авай яшлу инсанри гзаф вахтара кстах аялриз кIанивал ийида. Абуруз чизва: чпи кстахвилер авунмазди ва вилерилай накъвар атанмазди, абуруз кIвале къадагъа авунвай тIуьнар гуда. Гьавиляй чIехибуруз артухан заланвал авай аялрихъ хьун мум­кин­ тир азарар чир хьана кIанда (агъур­гъан, диабет, рикIин кIвалах къайдадикай хкатун, астма). РикIел хуьх: алай аямдин дуьньяда сагъламвилиз къурху каш чIугу-ни ваъ, калорийрин артуханвили гузва.

Аял кIан хьуникди бадеди адан рикIи кьур герексуз вуч тIалабун хьайитIани кьилиз акъудзава. Гьавиляй баде аялдихъ галаз масакIа рафтарвал авун патал адав эгечIзавай тегьер дегишариз чалишмиш хьана кIанда. Жегьил диде-бубайри бадедиз гузвай дикъет артухаруникди адахъ галаз гьар йикъан алакъаяр хвена кIанда. Вич кIанзавайди акуни бадедиз вичин хтулдихъ галаз фикир-фагьумна вахт кечирмишиз куьмекда.

Жегьил хизанди жезмай кьван мукьвал-мукьвал чпин дидедиз ва я къаридиз къимет гузвайди, абурун уьмуьрдин тежрибадиз гьуьрмет ийизвайди тестикьарна кIанда. Бадедин артухан къаюмвилин вилик пад кьаз кIан хьуникди адакай тамамвилелди къерех жемир. Квез гьихьтин куьмек герек ятIа тайинарайдалай кьулухъ адавай ам тIалаба. И вахтунда куьмекдай бадедиз чухсагъул лугьузни рикIелай ракъурмир.

Бадеди, дидеди хьиз, вичин аял чIехи хьун четиндаказ кьабулзава. Гьавиляй гзаф дуьшуьшра абуруз чпин руш ва я хва чIехи хьанва ва абурувай къарарар чпивай кьабулиз, гьакIни чпин уьмуьр идара ийиз жезвайди кьатIуз кIанзавач.

Бес рафтарвилерин гьи жуьре хъсанди я? Гьа икI, дуствилин алакъаяр гьамиша тебрикзава. ЧIехибурухъ азад вахт гзаф ава ва адавай хтулрихъ галаз саналди тир ял ягъун итижлудаказ тешкилиз жеда. Аялар чпин рикI алай кеспидал ашукьарунни хъсан я. Месела, эгер бадедин рикI бустанда кIвалахунал алатIа, адавай хтулар вичихъ галаз тухвана, зегьметдив вердишариз жеда. Эгер чIехи бубадин рикI автомобилрал алатIа, ада и кеспидал аялрин патайни итиж арадал гъун хъсан кар я. И жуьреда азад вахт кечирмишуни аялрин кьатIунар артухарзава, чIехибурухъ галаз авай рафтарвилер мягькемарзава.

Нариман  Мамедов,

журналист-педагог,

РД-дин культурадин лайихлу работник