Хизандин йис

2024-йис чи уьлкведа Хизандин йис яз малумарнавайла, рикIел РФ-дин Президент Владимир Путина лагьай гафар къвезва: «Кьилди къачур са хизандин бахтуникай санлай уьлкведин бахт арадал къвезва». Эхь, гьуьр­метлу, ахлакь-низам, ферли веледар авай, чIехиди-гъвечIиди чидай, мугьманперес ва ватанперес гьар са хизан хуьруьн, райондин, санлай жемиятдин бине ва дамах я.

ГъвечIи чIавалай рикI алай журналиствилин кеспиди зун гзаф хуьрериз, районриз, шегьерриз акъудна, анра гзаф хизанрихъ галаз танишарна. Абурун арада гьуьрметлудаказ яшамиш жезвай, дагъвийрин хъсан адетар хуьзвай хизанар гзаф я. Зун яшамиш жезвай хуьре, районда­ни ихьтин хизанрин кьадар тIимил туш. Амма, гьайиф хьи, хизандин арада авай рафтарвиликай, диде-бубадинни веледрин алакъайрикай разивилин келимаяр лугьуз тежедайбурни ава.

…Сифте сефер яз Абдул халудин (агъсакъалдин тIалабуналди ам яшамиш жезвай хуьр къалурзавач) кIвализ зун са вад-ругуд йис идалай вилик фенай, адан кьве гададиз санал мехъерар ийидайла. Кьве стхадиз къунши хуьряй кьве свас — хайи кьве вах гъана. Заз фадлай таниш и хизанда гьуьрмет-хатур авай. Мукьвара зун мад и хизандиз мугьман хьана. Дуьз лагьайтIа, инал «хизан» гаф дуьз къвезвач. Гадайриз мехъерар авур кьве вацралай уьмуьрдин юлдаш рагьметдиз фейи Абдул халу кIвале ялгъуздиз амай. Яшар 90 йисав агакьзавай буба текдиз кIвале туна, кьве гадани, чпин паб-аялни къачуна, шегьердиз фенвай.

— Кар зал алач, — курпашмандиз лугьузва бегьем къекъвезни тежезвай Абдул халуди, — мехъерар авур са тIимил вахтарилай гадаяр ва хайи вахар тир абурун сусар чеб чпихъ галаз кьунач. КIваликай-къакайни дар тушир, недайдини авай. ЯтIани, абуруз са кIвалера яшамиш жез кIан хьанач. Шегьерда кьилди-кьилди кIвалера яшамиш жезватIани, гадаяр, сусар, чеб чпихъ галаз рахазвач. Зи патавни гадаяр, хтулар лап кьериз-цIаруз хквезва, асул гьисабдай, завай пул кIан хьайила. Хтулрихъай атIудач кьван.

Эхь, хайи кьве стха, хайи кьве вах. Хатурлу, гьуьрметлу хьана кIанзавай чкадал абур кьазвач, сад-садахъ галаз хъел я. Абуруз ялгъуздиз кIвале амукьнавай кьуьзуь бубадин язухни къвезвач.

Абдул халуди хизандин рафтарвиликай, сада-садаз гьуьр­мет тавуникай авур ихтилат зи бейнидай акъатзавач­. Ада гьисабзавайвал, жуван диде-бубадиз, жувалай чIехидаз, дишегьлидиз, мугьмандиз гьуьрмет ийиз алакьун инсандин тербиядинни ахлакьдин виниз тир ерияр къалурзавай кьилин­ уьлчме я. Абуруз гьуьрметдай бажарагъни къилих, эдебни ахлакь авачир касди вичи-вичизни гьуьрметзавайди туш.

Яраб, фикирзава за, Абдул халудин гадаяр, сусар хьтинбур жеда, вилериз аквада лагьанайтIа, чи ата-бубаяр чIалахъ жедайтIа? Бажагьат!

Инсанрин, хизанрин гьуьрметсузвиликай, векъи раф­тар­­ви­лерикай рахадайла, заз ихьтин са кардал акъвазиз кIанза­ва. Зи хсуси библиотекада алим Сария Седреддиновна Агъа­­шириновади кхьенвай «XIX ва XX-асирра лезгийрин мате­ри­­альный культура» ктаб ава. Адан «Халкьдин ацукьун-къа­­­рагъун» паюна чIехи хизанрикай, абурун яшайишдикай, гьуьр­метлувиликай ихтилат физва. Ана кхьизвайвал, чазни чиз­вай кар я, вилик девирра мехъерар авур са шумуд стха чпин паб-аялни галаз диде-бубадин кIвалера санал яшамиш жедай.

Мисал яз, ктабда кхьизвайвал, Зугьрабахуьряй тир Рифиеврин кIвале мехъерар авунвай пуд стха бубадин кIвале яшамиш жезвай. Авайдини 50 кв. метрдин яшайишдин кIва­лер тир. ЧIехи хизан гьуьрметлу тир, фу-затIни санал незвай.

Аквазвайвал, виликдай дарискъал, четин шартIара чIе­хи хизанар галай стхаяр санал яшамиш жезвай, арада хатур, гьуьрметни авай.

Лагьана кIанда, къенин яшайиш, вилик девиррив гекъигайла, масад я, мублагьвал гзаф ава. Им гьуьрметсуз хьухь лагьай чIал туш хьи.

Рагьметдиз фенвай кас аваз, мукьвара зун Хив район­дин са хуьруьз фена. Дуьадилай заз са яшлу касди вичин кIвализ теклифна. Магьарам халудин кIвале мехъерар авунвай пуд гада санал яшамиш жезвай, и чIехи ва гьуьр­метлу хизанда 22 кас авай. Фу-затIни санал незвай. Ида закни шадвал кутуна, незвайдини ширин хьана.

Гуьгъуьнлай зани хизандин хуш рафтарвиликай ихтилат кудна, 90 йисан яшара аваз, текдиз кIвале авай Абдул халудикайни суьгьбетна.

— Виликдай хизанар гьуьрметлу, хатурлу тир, — лагьана Магьарам халуди. — Мехъер авурла, гада бубадивай чара хьайитIа, вирида ам айибдай, беябурчивал яз гьисабдай. Виликдай мехъерар авур чун кьве стхани бубадин кIвалера яшамиш хьайиди я. Сада масадан намусдик хкIадай гаф лугьун, гъвечIиди чIехидан чина акъвазун — чидай крар тушир. Бубадин гаф виридаз къанун тир. Зи фикирдалди, чун чIехи несилдин хъсан адетрикай, кьилди къачуртIа, сада-садаз гьуьрмет авуникай, диде-бубайринни веледрин хуш рафтарвиликай магьрум хьун хаталу кIвалах я. Лугьузвайвал, гьуьрмет авачир хизанда бахт-берекатни жедач.

Хизандин рафтарвилерин месэлайрикай за хуьрера са шумуд касдихъ, иллаки агъсакъалрихъ галаз ихтилатар мадни авуна.

— Сифтени-сифте гьуьрмет, хатур, хуш рафтарвал, абурухъ галаз садвални хизанда хьун лазим я, — лугьузва вич чIехи ва гьуьрметлу тухумдин векил, СтIал Сулейманан райондин кьилин патав гвай Общественный палатадин председатель Алимет Мейланова. — Вучиз лагьайтIа, общество, хуьр, районни сифте хизандилай башламиш жезвайди я. Хизанда садвал хьайитIа, хуьрени, обществодани садвал жеда, идахъ галаз — гьуьрмет-хатурни.

«Инсан чилел тек са вичин хсуси бахтлувал патал яшамиш жезвайди туш. Ам инсанвилин камаллу къанунрин гъавурдани хьун лазим я», — лагьанай Уильям Гладстона.

Уьмуьрдин тежрибади субутнавайвал, садвал авай, хийир­лу адетрал амалзавай мягькем хизанда гьамиша къайда, низам, хатур-гьуьрмет жеда. Аялрив дуьзгуьн тербия агакьда. Ам масадбуруз чешне жеда. Ихьтин хизанар я  государстводин  бине тешкилзавайбур — мягькем дестекар.

Хазран  Кьасумов