Гунагь ва гунагькар… Вуч я гунагь? Вуж я гунагькар? Кьве суалдизни жавабар гуз тарихда гзаф ксар-философар, политикар, динэгьлияр, адетдин инсанарни алахъайди я. Дуьз жа­вабар жагъанатIа, заз чи­дач. ГьикI лагьайтIа, а суалри инсанар, законрихъни къанунрихъ инанмишбур гилани кIеве твазва. Садаз гунагь кар масадаз лап кутугай­ди, гьакьван герек, михьиди хьиз къалурзава.

Рагъул це балугъар кьаз регьят я лугьуда. Михьивал квахьзава, иналд кьазва лап михьибуруз. Булахни рекьизва, балугъарни. Са герендилай аквада хьи. гьа и гужар илитI­завай къучияр, вири сергьятар какадарна, маса булах, вир, кIам, гьуьл рагъуларунив эгечIнава. Вилик пад кьун тавуртIа, къучийрин туй генани гужлу жезва.

Дуьньяда кьиле фейи вири чIехи мусиба­тар, за кьатIузвайвал, гьа икI са гъвечIи булах­, хвал, кIам, вир рагъулариз, чарадан девлетар тарашунилай, яни гъвечIи “гунагьрилай” гатIунайбур я. Бес тарихда XXI асир алукьайлани, инсанрин ивидин хесет, нефсинин азгъунвал, руьгьдин инсафсузвал дегиш хьа­начни? Инсандин акьулдин а кьил авайди туш лугьуда эхир. Нефсинал гьалтайла, акьул зайиф вучиз жезватIа?..

Арифдар СтIал Сулейманан “Кьве кIва-чел къкъведай лам”, “ГьажикIа” шиирар ри­кIел хквезва. Инсанар каша гьатнавайди чиз­вайтIани, ягь авачир маллади вичин ктIай гьа­жикIа лап багьа къиметдай маса гузва. Вич ада гунагькар яз гьисабзавач. Кьве кIвачIел къекъведай лам — кавхани гьакI я.

Маса арифдар Хуьруьг Тагьиран “Алхасан­ махорка” сатирада виридаз гьакьван заланзавай дяведин йисара къаних фасикьди вичин­­ ватанэгьлийриз, тенбек я лугьуз, цIапар ма­­­са гузва. Вич ада гуьнагькар яз гьисабзавач…

Чи девиррал хквен. “Ваучерар” лугьудай  шейтIанрин чарар гьалаллу пулдихъ ваз ма­са гана, чпи девлетар тарашай Чубайсрини Гьайдарри, Лужковрини Абрамовичри, исятдани гьукумдин важарар мягькемдиз кьуна, дуьнья гьалзавай “элитади” чеб гу­нагь­карар я лугьузвач. Карчияр  я вирибур! Аллагьдин патай чпиз “кьетIен бажарагъ” ганвайбур!..

И тегьерда фикириз хьайитIа, чина 90% агьалияр бажарагъсузар, гунагькарар жезва. 10 % — гьакьван михьибур?..

Чи телеэкранрилай датIана къалурзавай «гъетер» лугьудайбурун «гьунарриз», иллаки абур гъуьлериз фейи кьван, папарал эвленмиш хьайи кьван, девлетар  кIватIна, гила хайи-тахай аялриз пай тежезвай гьалариз къимет гуз алахъайтIа, аквада хьи, ибурунбур несилриз гьакьван герек михьи крар я. Бес гунагькарар вужар я? Абуруз килигзавай миллионралди тамашачияр?..

Гьа ихьтин идеология халкьдал илитIза­вай авторарни, продюсерарни, маса-маса тешкилатчияр вужар я? Инсандин ахлакь диб­дай кьурурзавай, ягь, хизанар, дуьз алакъаяр тахьай мисал ийизвайбур гунагькарар тушни?

И чIуру гьалар таквазвайбур, абуруз рекьер гьяркьуь ийизвайбур гунагькарар тушни?­

Ихтилат Ватан хуьникай, адан азадвиликай, абадвиликай физвайла, адан тарих чIу­рукIа, игитвал усалариз, хаинвал игитвал хьиз къалурзавай “писателар”, “публицистар”, “политологар”, “цIийи алимар”гунагькарар тушни? Ватан хуьн  патал телеф хьайи миллио­нар бес гунагькарар тирни?.. ЧIехи Гъалибвал къазанмишайбур вужар тир?

Чими кабинетра, хъуьтуьл креслойра ацукьна, чпиз лап чIехи мажибар, алава пулар, гьакьван кьезилвилер тайинарзавай, пенсиядиз экъечIайлани, а кьезилвилер  уьмуьрлух чпин патаз акъудзавай яцIу чиновникар гунагькарар тушни?!.

Гужа-гуж кепекрихъ кьил хуьз алахънавайбур, “текьена амукьунин”, яни агъа  кIанин мажибар къачузвайбур вири гунагькарар жезвани?..

Игит генерал Карбышев гзафбуруз вуж ятIа чизвач, чирзавач. Хаин генерал Власов студент­риз чирзавай алимар вужар я?.. ИкI бес чахъ гьакьван михьи, савадлу, таъсиблу, къудратлу несилар жедани? А гунагь нин хиве гьатда?..

Чи хейлин хуьрер чкIанва, ичIи жезва. И гьерекат давам жезва. Са вахтундилай чи дагъларинни дуьзенрин сагьибар патанбурукай хьайитIа, гунагькарвал ни хиве кьада?..

Чи обществода хазвайбурулай рекьизвайбур пара жезвайди вири мертебайра гьиссзава. Аялрикай кьил къакъудунин себеб вуч ятIа? И кар генани чIехи гунагь тушни бес?.. Де­мографиядал машгъулбуру  гьисабзавайвал, жегьилри хизанар кутуникай, хизанра ая­лар хьуникай кьил къакъудунин асул себеб­ чи обществода къулай шартIар тахьунихъ, дев­летлуданни кесибдин мумкинвилерин (къулайвилерин) арада лап еке тафаватар (чилни цав хьиз) хьунихъ галаз, яни социаль­ный гьахъсузвилихъ галаз алакъалу ийизва.

Садан гъенел 7-8 машин хьайила, масада­вай арабани хуьз жезвач. Сада виш-виш гектаррин сагьибвал ийиз, садавай вад сотых­ чи­лин чар (“зеленка”) туькIуьриз жезвач. Виш жуь­­ре манийвилер къалумарзава. Ихьтин шар­­­­тIара авай жегьилри хизан кутуникай фи­кир­дани? Вири уьмуьрда буржара яшамиш жедани?

Зегьмет чIугваз чизмач парабуруз. Зегьмет чIугвазвай миллионралди фялеярни леж­берар чпин асул  везифайривай ва хсусиятдивайни къакъудна, куьчеда туна. Абур са куьнизни  герек туширбуруз элкъвена. Им гунагькарвал тушни бес?..

ЦIуд йисаралди кIватIай пуларни кьилдин ксарин гъиле гьатай банкара тIач  хьана. Им бес гьакьван михьи кар хьанани? Вужар я гунагькарар?..

Чи уьлкве дуьньяда виридалайни чIехи ва гьакьван девлетар, мумкинвилерни авай­ди­­ тирди Ватандин ЧIехи дяведин йисара мад­­ни субутна.  А залум дяве алатна, 70-74 йисар къейдзавайла, а мумкинвилер гарал гьикI фена бес?

Чун, мал маса гуз, гьа жуван малдикай къецепата авур шейэр къизилдин пулдихъ къачузвайбуруз элкъуьн нин “агалкьун” ятIа? Гьа са вахтунда “туьрездин Россиядикай атомдин зурба держава” авур Сталинан экономика гуя мах, миф тир лугьузвай лагълагъчийриз яраб квехъай кичIезватIа? Хсуси девлетар къахкъатуникай?.. Халкьдин агьваллувилихъай?  Им бес гунагькарвал тушни?..

Вири себебар винел алайбур, виридаз вири  аквазвайбур хьиз я. Амма абур таквазвайдай кьун гунагькарвал тушни?

Халкь сабурлу я. Пачагьриз гьуьрметун,  абурухъ инанмиш хьун чи хамуна фадлай гьатнава. Амма и кардикай чеб патал хийирар къачузвайбуруз  гунагьар авайди тушни?.. Уяхвал къалуриз кIан хьайивалди, ам гунагькарвал хьиз кьабулзава.

ЦIинин йисуз Майдин суваррин митингар тухуз тунач. Вучиз? Митинграл кесиб факъирар чпин ихтиярар хуьникай, къакъуднавай девлетар, яшайиш туькIуьрдай мумкинвилер вахкуникай рахадай. Гунагькарар вужар ятIа, ачухдиз лугьудай. Амма… Гьукум, къуват гъи­­­­­левайбуруз и рахунри къурху гузвай хьиз я. Чпин гунагьар алудиз кIанз, парабур кили­сай­рани мискIинра, махсус клубра кIватI жезва. Алатзава жал икьван регьятвилелди гунагьар?.. За фикирзава, гьа ихьтин ярамазриз СтIал Сулеймана  лагьанай жеди:

Михеннатдихъ тайин жаваб

Хьана, я керчек жедайд туш.

Вич асулдай ктIай канаб,

АтIлас ийир пек жедайд туш…

Гьич ичин ни галай чичIак

Жедайд туш, на ийимир шак.

Кьула гапур, кьилел бармак

Хьуналди эркек жедайд туш…

Гьамамра чуьхвейтIани, чIулав пехъ чIу­лавди яз амукьда. Гунагькарарни гьакI я…

Мердали Жалилов