Эвел — 21-нумрада.

Макъаладин сад лагьай пай сайтда и ссылкадай кIелиз жеда.

Бес абуруз чизвачни англосаксар виш йисаралди чахъ галаз бягьсина авайди, Америкадани Британияда власть гъиле авайбурукай чаз садрани дустар тежедайди? Америкадин советникри “дуствилелди” гайи куьмекди 90-йисара Россия гьи гьалдиз гъанайтIа, рикIелай алатнавани? Бес абуруз аквазвачни, коррупциядихъ галаз кIевелай женг чIугвазвайвиляй гьукумдин вини дережайрин къурулушра, законар хуьдай органра чIехи къуллугърал алай генералар, гьукуматдин чиновникар, маса ришветбазар гьар юкъуз кьазвайди?

Коррупциядихъ галаз чIугвазвай женг, гьакъикъатдани, кIевиди я. АкI яз хьайила, вучиз ам, бязи маса уьлквейра­ хьиз, терг ийиз, гьич тахьайтIа, тIими­ла­риз жезвач? Себебар гзаф ава. Абурукай кьилинди гьа 90-йисара чал илитIай “вагьши капитализмдин” шартIарай гьелелиг экъечIиз тахьун я. Къе чаз акваз­вай­­ инсанрин къанихвал, пичIи нефс къа­ти хьун, марифат, намус-гъейрат, гьахъ­­лувал рикIелай алудна, эвелимжи­ чкадал пул, девлет эцигун — ибур “вагьши капитализмдиз” хас лишанар я.

Къенин чи капитализм виш йис инлай виликан Европадин капитализмдиз ухшар я. Капитализмдин «вагьшивал» хъуьтуьларун патал Европадин халкьариз виш йисар герек атана. Вилик фин патал абур телефвилер галай инкъилабрай, граждан дявейрай экъечIна. Истисмардик кутунвай зегьметчийри инсандин ихтиярар, уьмуьрдин къулайвилер патал капиталдихъ галаз женг чIугуна ва гилани чIугвазва. Амма Европада агьалийрихъ къенин уьмуьрдин виниз тир дережа ва яшайишдин къулайвилер хьуниз, са рахунни алачиз, ЧIехи Октябрдин инкъилабди, дуьньяда мад гьич санани тахьай социальный гьахълувал авай зегьметчи халкьдин государство — Советрин Союз арадал атуни куьмекна.

РикIел хкиз кIанзава, Советрин власть гъалиб жедалди пачагьдин Урусат кьулухъ галамукьзавай, амма чIехи уьлкве тир. Бажарагълу урус халкь вири рекьерай вилик финиз манийвал гайиди Рагъ­акIидай патан уьлквейра тахьай крепостничество, помещикрин башибузукьвал я. Крепостничество са жуьредин­ лукIвал яз гьисабзавай Европадин монархрин арада Урусатдин пачагьрин ав­торитетдиз гьа и “лукIвал” себеб яз чIе­хи зарарни жезвай. А уьлквейра лежберар азад тир. Гьа и уьлквейра (вичихъ гзаф колонияр хьайи Великобританияда — XVI асирдин сифте кьилера, саки 200 йис Урусатдилай вилик) а девирда общество вилик тухунин къайда яз капитализм арадал атана.

Гьа икI, общество вилик тухунин карда, феодализмдив гекъигайла, артуханвилер авай капитализмди промышленный карханаяр, фялейрин класс арадал гъана. Европада илим, техника, техноло­гия вилик фена, шей гьсилунин ериш йи­гин хьана. Урусатдин пачагь II Александра, уьлкве кьулухъ галамукьунин себеб­ чир хьайила, 1861-йисуз (XIX асирдин юкьвара!) крепостничество къуватдай ве­гьедай манифестдал къул чIу­гуна. ЯтIа­ни лежберриз туькIвей азадвал акуначир. Гекъигун патал: гьа и девирда Лон­донда дуьньяда сад лагьайди тир метро эцигзавай. Адан сифтегьан 6 километр 1863-йисан 10-январдиз кардик кутуна.

Фикирмир хьи, экономика вилик финихъ галаз сад хьиз, зегьметчийрин гьаларни хъсан жезвай. Чпиз къанихвал хас тир карханайрин иесийри жезмай кьван гзаф къазанжияр къачун патал фялеяр инсафсузвилелди истисмарзавай, мажибар хкаж тийиз, кIвалахдин вахт къвердавай артухарзавай.

Карл Маркса “Капитал” ктабда кхьизвайвал, 1860-йисуз Англиядин Ноттингем шегьерда истисмарвилик гьелек жез­­вай фялейрин митинг кьиле фена. Куьне фикир це садра, зегьметчийри капиталистривай вуч истемишзавайтIа: кIвалахдин югъ 18 сятдилай артухар  та­вун­. К.Маркса кхьизва хьи, Англиядин кар­ханайра 7 йис хьанвай аярин кIва­лахдин югъ 15 сят тайинарнавай. ЧIалахъ те­жедай кар я: аялди 15 сятда кIва­ла­хун? Амма Маркса гьакI кхьизва. Бес им ка­питалдин инсафсузвал, вагьшивал тушни?

Хсусиятдикай магьрум тир фялейри чпин гьахълу интересар хуьдай рекьер жагъурна: профсоюзар туькIуьрна. Садвал, тешкиллувал, забастовка абурун гъи­ле авай гужлу яракьдиз элкъвена. И карда­ татугайвилер галачир, ислягь ма­са мум­кинвилер амачирла, кьетIи рехъ — ин­къи­лаб арадал къвезва. Месела, Урусатда 1917-йисуз хьиз. Октябрдин ин­къи­лаб­дин нетижада чилер, мулкар лежберрин арада пайна, карханаяр государстводи вахчуна. Социализмдин рекьел элячIай Россиядин девлетрин иеси вири халкь хьана.­

Гьахълувилин государство дуьньяда сифте яз туькIуьрзавай Россиядин халкьар акьалтIай четинвилерал ацалтна. Ирид йисуз кьиле фейи Дуьньядин сад лагьай ва Граждан дявейрин, кьве (февраль, октябрь) инкъилабдин нетижада халкьдин майишат лап чкIай гьалдиз атана. 1921-1922-йисара уьлкведа каш гьатна. Нетижада са шумуд миллион кас телеф хьана. И татугай вакъиайрин нетижада 20 миллиондилай гзаф агьалияр телеф хьанай. Каш гьатай йисара, большевикрилай нарази хьана, бунтариз къарагъай лежберарни фялеяр секинарун патал гьукум гъиле авайбур кьушунар, туп-тфенг ишлемишуниз мажбур хьанай.

ЦIийи дуьнья туькIуьриз хьайи гуь­гъуь­нин девирар Россиядин, урус, уьлкведин амай халкьарин зурба гьунарлувилерин йисар я лугьуз жеда. 1925-йисуз­ Россияда промышленностдин шейэр гьасилунин дережа 1913-йисан дережадив агакьариз алакьна. И вахтунда чун США-дилай 20 сеферда гуьгъуьна амукь­завай.  Чахъ галаз дуствилин ала­къайра авачир капиталдин уьлквейрин гьалкъада авай советрин уьлкве, 1926- йисалай башламишна, йигиндаказ вилик физ эгечIна. Ам­ма, гьакI ятIани, Европадин уьлквейрилай­ чун гуьгъуьна амукьун давам жезвай.

1931-йисан 4-февралдиз хьайи промышленностдин зегьметчийрин Вирисоюздин конференциядал И.В. Сталина лагьана: “Чун кIвенкIвечи уьлквейрилай 50-100 йисан кьулухъ галамукьзава. И мензилдиз чун 10 йисан вахтунда фена кIанзава. Я чна гьа икI ийида, я тахьайтIа, чун шупIарда”.

И девирда гьикьван татугайвилериз рехъ ганатIани, четинвилер хьанатIани, 10 йисан вахтунда уьлкведа бейкарвал михьиз тергна, гьар йисуз саки са агъзур чIехи-чIехи цIийи заводар кардик кутуна, цIудралди цIийи шегьерар ва чIехи поселокар эцигна. 1937-йисуз промышленностдин санлай вири шейэр гьасилунин карда Россия Европада сад лагьай чкадал экъечIна. Чалай вилик анжах США квай. Экономикадин са жерге хилерай СССР дуьньяда сад лагьай чкадал экъечIна. Агьалийрин дуланажагъ къвердавай хъсан жезвай.

( КьатI ама )

Абдулафис Исмаилов