Алукьнавай цIийи йисуз дагъустанвийрин яшайишдин хиле хьун гуьзлемишзавай са жерге дегишвилерикай, цIийивилерикай чна гьеле виликамаз хабар гайиди я. Амма хейлинбурал къе чун мадни акъвазда. И карда чаз Дагъустандин Яшайишдин фондунин, гьакIни РД-дин зегьметдин ва яшайиш вилик тухунин рекьяй министерстводин пресс-къуллугъри датIана куьмекзава, чав малуматар агакьарзава.

Пенсия хкажнава

 2024-йисан 1-январдилай кIвалах тийизвай пенсионеррин пенсия 7,5 процентдин, яни юкьван гьисабдалди вацра 1,6 агъзур манатдин, артухарнава. Идаз талукь яз арза гунин лазимвал авач. Яшлувилиз килигна, пенсия къачузвай ксарин (ахьтинбурун кьадар чи уьлкведа 27 миллиондилай виниз я) пенсия ам (арза) галачиз гьахъ-гьисаб хъувуналди хкажнава. Гьа са вахтунда кIвалахзавай пенсионеррин страховой пенсия арадал къвезвай пенсиядин коэффициентар ва тайинарнавай пулунин кьадар (фиксированная выплата) 7,5 процентдин артухарнава.

Аялрин пособияр

Дагъустанда яшамиш хьун патал тайинарзавай пулунин агъа кIанин кьадар (прожиточный минимум) хкаж хьунихъ галаз алакъалу яз, адалай аялриз гузвай пособидин кьадар аслу я, адан кьадарни дегиш хьанва. ИкI, РД-дин зегьметдин ва яша­йиш­ вилик финин рекьяй министерстводин пресс-къуллугъдин малуматда къейднавайвал, 2023-йисан 14-декабрдиз Дагъус­тан Республикадин гьукуматдин къарарда тунвай дегишвилерал асаслу яз, 2024-йисан 1-январдилай республикада яшамиш хьун патал тайинарнавай пулунин агъа кIанин кьадар агъа­дихъ галайди я: агьалияр патал (на душу населения) – 14 062 манат, зегьмет чIугваз жедай ксар патал – 15 328 манат, пенсионерар патал – 12 093, аялар патал — 13 745 манат. Гила, яни алай йисан 1-январдилай, аялрин пособие гудайла, 13 745 манатдин кьадардал асаслу яз (ам аялдиз 50%, 75% ва я 100 % гузвайди фикирда кьуналди) тайинарда.

Аялрин пособидиз талукь яз хъсан са хабар мадни ава. Эгер икьван чIавалди диде ва я буба вахт куьтягь жедалди, яни аялдин йисни зур тамам жедалди, кIвалахал экъечIай дуьшуьшра аялдихъ гелкъуьнай гузвай пул атIузвайтIа, гила аялдин  йисни зур тамам жедалди и пул къачудай ихтияр ава.

ЦIийи мад са закон къуватда гьатнава. ИкI, инвалид аял авай диде-бубадиз ва я къаюмвалдайдаз, эгер ам тамамди тушир кIвалахдин юкъуз кIвалахал фенватIа, ахьтиндаз гузвай пособие атIузвач. ЦIийи къайда тамамди тушир кIвалахдин юкъуз кIвале (работа на дому) ва гьакIни арада мензил аваз (дистанционка) зегьмет чIугвазвайбурузни талукь я. И пособие (аялдихъ гелкъуьнай отпускда аваз), маса чкадиз кIва­лахал фейитIани, атIузвач. Инал 18 йисал къведалди инвалид аялдихъ гелкъуьнай (ва я аял чIавалай сад лагьай группадин инвалид тирдахъ гелкъуьнай) дидедиз ва я бубадиз гузвай 10 агъзур манат фикирда ава.

Халкьдин арада «декрет» тIвар акьалтнавай отпускдай, яни кIвачел залан дишегьлидиз аял хадалди вилик ва аял хайи­далай кьулухъ вахтунай, гьакIни гьукуматдин кIвалахал алайбуруз больничнийрай гузвай пулунин кьадарни 1,5 сеферда артух хьанва.

Дидевилин (хизандин) капитал

Алай йисан 1-февралдилай дидевилин (хизандин) капиталдин кьадар 7,5 процентдин хкажда. ИкI, сад лагьай аял патал адан кьадарди 630 967,72 манат тешкилда, яни 44 агъзур манатдин артух жеда. Кьвед лагьай аял патал 58 агъзур манатдин хкаж жеда, яни ам 833 800 манатдин кьадарда аваз гуда.  Эгер хизандихъ виликдай и капитал аваз, адан такьатрин са кьадар пай харжнаватIа, анжах амай кьадар 7,5 процентдин артух жеда.

ЦIийи йисалай аял кьилди кIвачел акьалдарзавай бубайривай (отец-одиночка), гьакIни аял хвавиле ва я рушвиле кьабулнавай кьилди бубадивай (ва я дидедивай) и капитал пенсиядин накопительный пай патал рекье тваз жеда.

РикIел хкин: 2024-йисуз 58 йис тамам хьанвай дишегьлияр­ ва 63 йис тамам хьанвай итимар, яшлувилиз килигна, пенсия­диз­ экъечIда. Талукь тирвал, и пенсия къачун патал абурухъ зегьметдин стаж (15 йисалай тIимил тушиз) ва пенсиядин коэф­фициентар (28,2 коэффициентдилай тIимил тушиз) хьун лазим я.

Мадни, инвалидвал ганвайбурулай гъейри, алай йисалай хизан хуьзвай кас кьилелай алатунихъ галаз алакъалу яз, гузвай яшайишдин ва страховой пенсияни арза галачиз (проактивно) тайинарда. Фондуни и пенсия ЗАГС-дай хизан хуьзвай кас кьилелай алатуникай делил агакьайдалай кьулухъ кIвалахдин 5 йикъан вахтунда тайинарда.

РикIел хкин: Россиядин Яшайишдин фондуни, гьа гьисабдай яз Дагъустанда авай Управленидини, агьалийрин яшайиш­дин са кьадар къуллугъар арза галачиз кьилиз акъудзава. ИкI, иник дидевилин (хизандин) капитал, таза аялдиз СНИЛС къачун,  80 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз пенсия артухарун, гьакI сад лагьай группадин инвалидвал ганвайбурун пенсия хкажун ва икI мад акатзава.

Кьилинди…

Алай йисалай СФР-ди, са-са пай кьилиз акъудуналди, яшайишдин хиле жуьреба-жуьре месэлаяр гьялун патал гегьеншдаказ менфят къачудай рекъемрин сад тир майдан (единая цифровая платформа) ачухда.

ИкI, чав виликамаз агакьнавай малуматралди, январдин вацра, чIехи и майдандин (къурулушдин) са пай яз, чпихъ игьтияж авай агьалийрин федеральный реестрди кIвалахда. Адан делилри гьакъикъатда дарвиле авай  агьалияр тайинардай, и жигьетдай яз зегьметдин ва женгерин вакъиайрин ветеранрив, гзаф аялар авай хизанрив, етим аялрив, студентрив ва масабурув гьукуматдин куьмекар агакьардай мумкинвал гуда.

Регьят къайдадиз элкъвенва

Дагъустандин Яшайишдин фондунин малуматдалди, 2023-йисуз чи республикада гьукуматдин идарайра зегьмет чIугвазвай ксар азарлу хьунихъ, яни вахтуналди кIва­ла­хиз тахьунихъ галаз алакъалу яз, 141 276 больничный чарарай (листок временной нетрудоспособности) пул гана.­

РикIел хкин: электронный жуьредин больничнияр чи уьл­кведа 2022-йисалай гуз эгечIнава. Ида азарлудан, духтурдин ва кIвалахдалди таъминарзавайдан (работодатель) арада сада-садахъ галаз алакъалу яз тухузвай кIвалах регьятарнава. ИкI, азарлу хьайи касдин гьакъиндай больничный чарчин делилар идарадив электронный жуьреда агакьзава, яни чарарихъ галаз алакъалу яз кIвалах кьезилди ва, азарлудан жигьетдай делилар кхьидайла, гъалатI ахъаюнин мумкинвални агъузди хьанва.

КIвалахзавай ксари больничный къачун патал арза ва я маса документар вугунин лазимвал амач. Медицинадин идаради вахтуналди кIвалахиз тахьунихъ галаз алакъалу яз чар акалайла, Яшайишдин фондунив лазим делилар агакьзава, 10 йикъан вахтунда больничныйрай лазим кьадарда аваз пул гузва. И такьатриз талукь яз делилар «Госкъуллугъар» порталда хсуси кабинетда вилив хуьз жезва.

Эгер виликдай больничныйрин гьахъ-гьисаб кьун патал азарлу хьанвай касди кIвалахзавай идарадай мажибдиз талукь справка лазим къвезвайтIа, гила Яшайишдин фондунив и делилар Федеральный налогрин къуллугъди (ФНС) агакьарзава. ИкI, медицинадин идарадай больничный агалуниз, ФНС-дай  мажибдиз талукь делилар агакьайла, Яшайишдин фондуни, кIвалах гузвайдан иштираквал авачиз, абурай (больничныйрай) къвезвай пулунин гьахъ-гьисаб кьазва, абур (пулунин такьатар) «больничнида» хьайи касдиз рекье твазва.

Рагнеда  Рамалданова