Малум тирвал, куьгьне девирра лезгийрихъ хайи чIа­лалди чирвал гудай ва аялар тербияламишдай мектебар авачир. Им лезгийри чпин аялрин чирвилериз, тербиядиз, ахлакьдиз фикир ганач лагьай чIал туш. Халкьди са шумуд виш асиррин тарихда хайи дидед чIал дуьзгуьнламишна, яшайишда жегьил несил тербия­ла­мишунин тежриба умумиламиш­навай га­­фарин кьадарар — бубайрин мисалар арадал гъанва.

Лезги миллетдин виш йисарин тарихда дигмиш хьайи мисалра жегьил несилрин руьгьдин ва бедендин кIалуб дуьз­мишдай месэлаяр, вири патарихъай­ фа­гьум-фикир авуна, гьахълудаказ, дериндай ва гьар са тереф фикирда кьуна ачухарнава. Мисалри уьмуьрдин кIа­вузардик аялар лигимардай, абуруз инсанпересвилин, ватанпересвилин тербия гудай къайдаяр малумарзава. Халкьдин мисалра зегьметчийрин акьулдин деринвал, аялар тербияламишуна ишлемишна кIанзавай къайдаяр, рекьер, амалар, шартIар ва тербиячидиз лазим къвезвай менфятлу гзаф маса такьатар къалурнава.

Мисалрин кьилин важиблувал ам я хьи, къалурзавай фикирар  несилрин яшайишда ахтармишнава, абурун куьмекдалди кIел-кхьин авачир четин йисара несилар тербияламишнава. Гьукуматди несилар тербияламишунин мес­элайриз важиблу фикир гузвай къенин йикъарани, акьул балугъвилин такьат­рал амал авуни, чи фикирдалди, жегьил несил дуьз рекьеллаз тербияламишуна хъсан нетижаяр гуда.

Урусрин машгьур педагог К.Д.Ушин­скийди лагьайвал, тербиядикай бубайрин мисалар, мискIалар ва чIала мягь­кем чка кьунвай дурумлу ибараяр чIалан жавагьирар я. Абура халкьдин акьул,  яшайишдин тежриба, зегьметдикай фи­ки­рар, умудар къалурнава. Вири и шар­тIари тербиядикай лагьанвай мисалар ва мискIалар лезги халкьдин педагогикадин диб тирди чаз мад ва мад сеферда лугьузва.

Лезги халкьдин педагогикадин кье­тIен­вилерикай сад гьахълудаказ ва дериндай яшайишдин тарихда аялар тербияламишунин тежриба умумиламишун я. Аялар зегьмет кIани, акьуллу, намуслу, бажарагълу инсанар яз кIвачел акьалдарун халкьдин педагогикадин кьетIен терефрикай яз гьисабиз жеда. Са кьадар мисалри аялдик халис инсанвилин хесетар кутуна важиблу чка зегьметди кьазвайди тестикьарзава. Месела, кIвалах ин­сандин намус я, сенят инсандин хазина я, зегьмет, зегьмет ва мад зегьмет — ингье еке девлет, кIвалахди инсан гумрагьарда ва икI мад. Зегьметди инсан гуьрчегарзава, жемятдин арада виниз акъудзава.

Идахъ галаз сад хьиз, лезги халкьдин­ педагогикади мисалрин куьмекдалди­ тем­­пеларни гьиллебазар русвагьзава, абуруз­ таъсир авун патал лугьузва: недайла, чIе­хи тIур кьада, кIвалахдайла, — серин кьур, балугъ кIандайда тум цел эляда, кап ягъа лагьайла, дабанда цаз авалда, ксай месик чими иситIа кIан жемир.

Къачун чна халкьдин ихьтин мисалар: ваз кIандатIа виртни фу, къачу гъиле пер, кьусу, вирт — вирт лугьуналди, сив ширин жедач, накьан йикъан гьисабдай неъ, пакад йикъан гьисабдай кIвалаха. И мисалрин мана-метлебди инсандин яшайиш, тIуьн-хъун, мал-девлет, суьрсет ва аваданвал зегьметдилай аслу тирди тайинарзава.

Неинки зегьмет чIугун, гьакI зегьмет чIугунин тайин вахтунал амал авунизни халкьдин педагогикади еке фикир ганва. И жигьетдай лезгийрин арада метлеблу ихьтин мисалар машгьур я: гатуз юрфар чими тавурдавай хъуьтIуьз юрфар чими ийиз жедач, хъуьтIуьн гьазурвал — гатуз, гатун гьазурвал хъуьтIуьз акуна кIанда, ахпани кьий, пакани, — кIвалах гъиле-гъилди хьана кIанда, пака лагьай миргихъ тум хьанач, къенин кIвалах пакадал вегьемир ва мсб.

ТIимилни хьуй, гьангула хьуй мисал­ди гьар са кIвалахдив дикъетдивди­, ри­кIивай эгечIун ва кар хъсан ери аваз акьал­тIарун герек тирди лугьузва. Халкьдин педагогикади зегьметдикай катзава­й­бур, темпелар негьзава, беябурзава­, абурал ягьанатдалди хъуьруьнарзава­: ви­ри — меле, Мегьрибан — регъве, са юкъуз­ — кIвалах, кьве юкъуз, рагъ гуз, цлахъ, вири цана хьайила, Мелик кIвале ава.

Халкьди вири вахтара сеняткарвилиз еке къимет гуз хьана: гьар са кардиз вичин устIар ава, устIардин гъилер — къизил, ашукьдин бейтер кьезил я, устIардин гьунар алатрилай аслу я, устIар гафаралди ваъ, кардалди чир жеда. И фикир тестикьарзавай са кьадар дурумлу ибараярни ава: къизилдин гъилер, кардин устад ва мсб. Зегьметчийрин тариф авуналди, халкьди абур несилдиз чешне яз къалурзава, устадрин дережадиз мукьва хьуниз эвер гузва.

Лезги халкьдин педагогикади къейдзава хьи, кар алакь тийидай, зегьметдихъ рикI кун тийир инсандин гъилерихъ­ хъсан нетижаяр жедач: алакь тийи­дай кар гъиле кьамир, крчар эцигиз ала­хъай­ла, япарни алатна, лит къуьнуьхъ хьуналди чубан жедач. Гьакъикъатда­ ихьтин инсанрин краринни гафарин ала­къа зайиф тирди халкьдиз ашкара я. Ихьтинбурукай халкьди гафар — яргъи, крар — гъвечIи, къакъраяр  — къазранбур, — ка­каяр — нуькIренбур, гафар — санай, крар — ма­­са­най, чIуру никIик кьалар жеда, затI тушир­дав — чIалар жеда, лугьузва.

Халкьдин педагогикади къалурзава хьи, къимет инсандин гуьрчег, цIалцIам гафариз, ийизвай дамахдиз ваъ, тамамарзавай кIвалахдиз, адан агалкьунриз­, намуслувилиз, баркаллувилиз ва инсан­пе­ресви­лиз гана кIанда. Къимет гафариз ваъ, кра­риз гана кIанда, кIвалах тавур пер­­ци муьрхъ кьада, игит кьейила, тIвар амукьда, устIар кьейила — кар — лугьузва лезгийри­.

Халкьдин педагогикадин кьетIенви­лерикай сад гафарив, чIалав мукьуфдивди эгечIун я. И кар субутарун патал лезгийрин яшайишдин тарихди гьахълу, хци несил тербияламишуна гьар гьамиша виже къведай къуватлу мисалар арадал гъанва. Месела, гьар са гафунихъ вичин чка ава, рикIин куьлег мез я, ширин меци гъуьлягъ тIеквендай акъудда, эвела фагьум ая, ахпа рахух. Халкьди  гафуниз гузвай къимет лезги чIала дурумлу хьанвай ибарайрини къалурзава: хци гарар, гафунал кIевиди, жуван гафунин иеси, гафарин устад ва мсб.

Лезги халкьдин виш йисарин ахтармишунри къалурзава хьи, аялдихъ галаз сих алакъада авачиз, адаз тербия гуз жедач. Гьа и алакъадин вахтунда аялдиз кьилин таъсир ийизвай, адан къилих арадал гъизвай тербиядин важиблу aлат кутугай гаф я. Халкьдин акьулди, гьар са гаф сивяй акъуддайла, аялдин къилих, тIебиат фикирда кьуна лугьун истемишзава. ИкI эгечI тавуртIа, гафари чIуру таъсир ийидайди, гаф кьабулзавайдан рикIе чIуру фики­р твадайди чаз ихьтин мисалрай малум жезва: турунин хер сагъ хъжеда, гафунин хер caгъ хъжедач, гъилин хер фад алатда, мецин хер — геж, якIу атIудач, гафуни атIуда. Къачун чна ихьтин лезги мисалар: лашуни як тIарда, гафуни — кIараб, къиметлу гаф къизилдилайни багьа я, дуьз гафуни рикIяй тIеквен акъудда. И мисалри тагькимарзава хьи, аялдин ахлакь, зигьин, инсанвилин кIалуб арадал гъун патал лашуналдини зуруналди ваъ, кутугай акьуллу гафуналди эгечIна кIанда.

Гафунихъ акьван къуват ава хьи, саки чIурукIа, лайихсуз лагьай гьар са гафуни инсандив рикIи-рикI нез тун, ам татугай рекьел гъун мумкин я. И фикир субутариз, лезгийри тагькимарзава: лугьудай гаф жакьвана лагь, мез хвена, хуьр ая, гъил хвена кIвал ая, кIвале лагьайди базарда жагъидaч ва мсб.

Халкьдин педагогикади, винидихъ ла­гьайвал, гьар са месэладив эгечIуниз вичин махсус вахт авайдини къейдзава. Гьа ихьтин вахт аялдин тербиядин бине эцигунизни ава. Аял — кьепIинамаз, дана епинамаз вердишарна кIанда, жуван вацI жува чIехи авуна кIанда, багъдиз килиг — багъ жеда, килигмир вун — дагъ жеда,- къейдзава лезги халкьдин акьулди.

Тайин тирвал, аялдин хесетрин,­ амал­рин, гележегдин ахлакьдин би­­не хи­­­зан­да эцигзава. Аялрин гележег­ хизан­ гьикI яшамиш жезватIа, ана гъвечIи-чIе­хидан арада гьихьтин рафтарвал аватIа, хизанда гьардан кеспи, зегьмет, тербиядин шартIар гьикI эцигнаватIа, гьа­далай аслу я. Аялди диде-бубадин амалрилай, хесетрилай, кар-кеспидилай чешне къачузва, хъсандини писди вичик, памбагди хьиз, кужумзава, вич чIе­хибуруз тешпигь ийизва. И кар гуьзетна, халкьдин педагогикада аял тербияламишуна кьилин жавабдарар яз диде-буба къалурзава. Ку­руна вуч аватIа, тIурунизни гьам къведа­, цIуьрнуьгъриз хух ийиз вакIавай чир жеда­.

Лезги халкьдин арада тербиядин рекьяй чешнелу хизанриз гьамиша еке гьуьрмет ава. Адет яз, аялар, чIехи авуна, несил патал дуьз рекье тур хизанриз халкьди кутугай къимет гузва. Гьуьрметлу, сад хьтин фикирар, ниятар, са тартибдавай истемишунар эцигнавай хизанда вердиш хьайи аяларни гьа ихьтинбур жеда. И фикир са кьадар мисалри тестикьарзава: дидедиз килигна, рушал эвленмиш хьухь, гада-бубадал,  руш дидедал къведа.

Эхиримжи мисалра аял тербияламишуна дидедизни бубадиз чпин хсуси буржиярни авайди къалурзава. Идахъ галаз­ сад хьиз, халкьди дидедин тербия дерин­ди­ ва аялри фад кужумдайди, дериндай гьиссзавайди тайинарзава. Лагьай фикир ми­салралди икI къвезва: дидедин къаргъиш галай баладихъ фу жедач, бубади­ кIва­лахар гьисабда, дидеди сада­кай кьвед ийида, буба кьейиди – садра етим, ди­­де кьейиди – иридра етим. Ихьтин тербиядин къуват лап таза чIавалай аял бубадилай дидедиз гзаф мукьва тирвиляй, адан гъиле тербиядин пара таъсирлу ала­­тар лайлаяр, сивин ва гъилин къугъу­нар­­ ва маса къайдаяр авайвиляй къвезва.

Аялдиз тербия гуна бубадин жавабдарвални агъуз туш. Неинки лезгийри, гьакI саки вири халкьари лугьудайла ва кхьидайла, аялдин тIварцIихъ бубадин тIвар гилиг хъийизва. Месела, Мегьамедан хва Али (Али  Мегьамедович), Расулан хва Буба (Буба Расулович) ва мсб.

(КьатI ама)

Шайдабег  Мирзоев,

ДГПУ-дин профессор