Къейд.

Малик Межидович Газалиев 1963-йисуз къадим тарих авай, алимрин макан Ахцегь райондин Хуь­руьгрин хуьре муаллимдин хизанда дидедиз хьана. 1986-йисуз Да­гъус­тан­дин хуьруьн майишатдин институтдин экономический факультет яру дипломдалди куьтягьай жегьил пешекар Калужский областдин Барятинский райондин “Добровский” совхоздиз кьилин экономиствиле ра­къур­на. Вичин кIва­лахдин рекьяй къа­занмишай агалкьунрай, кьве йисни арадай тефенмаз, 1988-йисуз Малик Межидович гьа и райондин “Фоминский” сов­хоздин директорвиле тестикьарна. И сов­хоздин экономика хкажунай  ам 1992-йисуз Барятинский райондин администрациядин кьилин сад лагьай заместителвилин — сельхозуправленидин начальниквилин  къуллугъдал тайинарна.

Малик Межидовича 2004-йисуз Вирироссиядин хуьруьн майишатдин экономикадин илимдинни-ахтармишунардай институтда агалкьунралди экономикадин илимрин  кандидатвилин ва 2009-йисуз докторвилин тIварар хвена.

Докторвилин дережа хуьдайла, ученый советдин вири 22 члендини,  рейсадвилелди Маликан тереф хуьналди, адан илимдин кIвалах­диз чIехи къимет гана.

2006-йисалай Малик Межидовича Вирироссиядин хуьруьн майишатдин экономикадин  илимдинни ахтармишунардай институтдин гзаф къурулушрин экономикадин отделдин (отдел многоукладной экономики АПК ВНИИЭСХ)  кьилин къуллугъчивиле кIвалахзава.

Студент вахтар тир. Зун Маликахъ галаз тарсара са группада, общежитида­ са кIвале яшамиш хьана. Ада гьи ре­кьяй хьайитIани — экономикадай, статис­тикадай, я та­хьай­тIа математикадай те­маяр чертежрин, схемайрин, са гьихьтин ятIа­ни стрелкайрин куьмекдалди чирдай. Жегьил чIавалай вичи-вичиз  кьетIендиз фикирдай къайдаяр хкядай. Ада лекцияр тухунин къайдада цIийиви­лерни кваз туна — гзаф мукъаятвилелди лекциядин юкьвалай профессордив суал вугудай. Им а вахтара студентдин па­тай ван тахьай хьтин уьтквемвал тир. КIелу­нин аквазвай гьа са кIалуб­дин­ рекьерикай адаз хуш къведачир.

Гужлу гьевесдалди экзаменриз гьазур жедай. Кроватдал туьркерин къайда­да, кIвачер кIватIна ацукьна, кьилиз дас­малдикай чалма яна,  нубатдин экза­мендиз гьазур жедай. Чалмади гьихьтин­ куьмекзава лагьана вугай суалдиз ада “фикирар рекьяй акъат тавуниз куьмекзава” лугьудай. Элкъвена вири патари­хъай герек ктабар, дафтарар, чарар эциг­на, вичи-вичиз суалринни жавабрин имтигьан ийидай. Суаларни, жавабарни зигьинда амукьун патал ван акъуд­на лугьудай. ГьикI ятIани, са се­фер­да за Маликан репетицидихъ эхирдал кьван яб гун кьетIна. Нубатдин “лектордин” “Садись, “пять” жавабдиз студентди ра­зисузвал къалурна: “Нет, не сог­ласен, еще задавайте вопросы”. Мадни давам хьана суалринни жавабрин женг…

Малик Межидовичахъ галаз адан дачада Калужский областдин Стрелковка хуьре (Маршал Жукован хайи ватан­да) эцигнавай кIва­лин къулав пуд юкъуз­ ацукьна, чи лезги адетрин къайдаяр хвена, чна яргъалди суьгьбетарна.

Малика, вичин къул (камин) къа­­лурна, са чин ацIай хъвер аву­на­, лагьа­на: “Вирибуруз им гилан аямдин материалрикай авунвай гуьрчег къул ятIани, и къулан цIуз килигайла, гумадин чIулав рангуни кьунвай чкайрай зи вилериз жуван бубайрин лезги къул аквазва”.

Калугада Маликаз мугьманвиле авай йикъара за Маликан буба, яшлуви­лин ва ажузвилин зерре лишан квачир, дуьньядин ва девирдин гьалариз къимет­ гузвай уьтквем кас, инсанриз ва инсанвилиз вичин хсуси айнайрай килигзавай­, чIехи инанмишвилелди абуруз къимет гузвай камалэгьли, яхцIурни вад йис идалай вилик заз школада физикадинни­ астрономиядин тарсар гайи, вичин яшар кьудкъанни вад йисалай алатнавай Хуьруьгрин юкьван школадин патриарх муаллимрикай сад тир Межид муаллимдихъ галазни уьмуьрдикайни девирдикай яргъалди суьгьбетар авуна.

За Маликав са шумуд суал вугана.

• Малик стха, вун илимдин ре­кьяй чIехи дережайрив агакьнава. Къе ви кIвалахдихъ гьихьтин нетижаяр ава лугьуз жеда?

— Гьакъикъатда, кIвалах тийизвай алим майваяр тегъизвай тарциз­ ухшар я лугьуда. Чна ахтармишзавай кIвала­хар хуьруьн майишатда яргъал гележегдин цIийи технологияр арадал гъунихъ галаз алакъалу я. Чи кIвалах гележегдин проектар делилралди мягькемарун (экономически делилламишун), я та­хьай­тIа инкар авун я.

• Чи уьлкведа 22 миллион гектар мублагь, бегьерлу чилер ишлемишуник квач. Им вири Франциядин мулкунилай гзаф я. Гьатта Да­гъустандани эхирмижи вахтара са бязи чилер цазмач. Алимри и кардиз гьихьтин фикир гузва?  

— Алатай асирдин пудкъад лагьай йисара целинадин хам чилер къарагъару­нин нетижаяр чаз чIехи тарс хьана. А чилер къарагъарун па­­­тал 7 йисуз СССР дин хуьруьн ма­­йишатдин бюджетдин 20 процент харжнай. ЦIуд миллион гектарралди чилер цанай. А чIавуз илимдин истемишунар фикирда та­кьуна гьасилай техил хуьдай чка авачиз, чуьлда пуч хьунилай гъейри, миллионралди гек­тарар цуникди кIаник къатара авай  къум винел акъалтна, чилер баябан хьанай.

Малум тирвал, уьлкведин гзаф мулкар Кеферпатан тIебиатдин къу­лайсуз  шартIара, гьатта магнитдинни радиа­ция­дин аномалийрин мулкара ава. ГьакI ятIани эхиримижи­ 5-10 йисан къене чи уьлкведа тех­ил гьасилунин майданар гегьенш хьанва. Шак алачиз, им гзаф хъсан нетижа я. И кардиз инлай кьулухъни гьерекатар артухарун лазим я. Къе чи хуьруьн майишатди зурба, садрани тахьай хьтин конкуренциядин таъсирдик кIвалахзава. И шартIара гъалиб хьун патал цIийи жуьредин технологийрин (инновации) рекьел экъечIна кIанза­ва. ЦIийи чилер кардик кутун патал цIийи къайдаярни арадал гъун герек я. Гьа и къайдаяр илимдинни тежрибадин бинедаллаз истемишун лазим я.

• Россия кефердин гегьенш чилер Полярный кругдилай анихъ га­лай­ кье­тIен тек са уьлкве туш. И жи­­гьетдай чи уьлкве пешекарри мукьвал-мукьвал Канададив ге­къиг­зава.

— Лагьана кIанда, Канададин майда­нар Россиядин майданрилай 1,7 сеферда тIимил я. Идалайни гъейри, Канададин  90% халкь Америкадин сергьятдилай ала­тайла, са виш километрдин гьяр­­кьуь­вал кьунвай зонада (широтада) яша­миш жезва. Ам Москвадин широта­диз туьш я. Идалай кеферпатахъ Ка­на­­да­дин­ са артух чIехи шегьерар галач.

• Малик стха, вуна кIелай инсти­тутдикайни гьа йисарикай къе  вуч лу­гьуз жеда?

— Студентвилин йисар, гьар са касдиз хьиз, зазни жуван уьмуьрда­ истеклу я. Виридалайни вилик чи, студентрин, арада авай гьуьрмет, кьулухъ гала­майдаз куьмекар гайи вахтар зи рикIе­лай алатдач. Сессиядин вахтунда ва я курсовой проект кхьидайла, общежитида чи кIвал консультациядин центрадиз эл­къведай. Чи девиз тарсарайни, маса рекьерайни куьмек кIанзавайдаз ваъ лу­гьун тавун тир. Месела, яр­гъал хуьряй студентдал кьил чIуг­ваз адан диде-буба къведай. Йи­­­фен сятдин цIудалай кьулухъ ча­ра касдиз общежитида акъваздай ихтияр авачир. Ксудай маса чка авачир мугьманди йиф акъуддай чкадин­ патахъайни чна къайгъу чIугвадай.  Чун яшамиш жезвай общежитидин цIе­кIуьд лагьай кIваляй куьмек агакьдайди вири студентриз чидай ва гзафбуру и кIвалел “чIехи стхайрин кIвал” лагьай­ тIвар эциг­навай. КIелдай йисара чун стхаярни вахар хьиз яшамиш хьайиди я.

• Лезгистандин экономикадикай куьне вуч лугьуда?

— Къе Лезгистандин экономикади алай аямдин истемишунриз лайихлу камар къачузва. Им юкьван фермервилин­ майишатар, уьзуьмчивал ва туризм я.

Москвадин ва маса чIехи ше­гьер­рин алишверишдин идарайри Да­гъус­тандин михьи тIебиатдин шар­тIара гьасилнавай продукция (як, майваяр) хушвилелди кьабулзава.

• Заз аквазва хьи, вунни, ви хизанни, министрдиз хьтин шартIар тешкилна, бубадихъ гелкъвезва.

— Зи азиз диде вахтсуздаказ рагьметдиз фейидалай кьулухъ зу­лун гьаваяр мекьи хьайила, гатфарин гьава чими жедалди, буба зи патав Калугада яшамиш жез гзаф йисар я. Гатун вахтунда буба Да­гъустандиз, зи муькуь стхайрин патав хъфизва.

• Вун Калугада яшамаиш жезва. Мукьвал-мукьвал къецепатан уьлквейризни физва. Гьар йисуз ва­тандизни хквезва. Ви уьмуьрда Лезгистанди гьихьтин чка кьазва?

— Зун, хуьруьн чкада хана, хуьруьн къайдайра чIехи хьанвай инсан я. Да­гъустандин адетар, иллаки Дагъустандин хизандин адетар, ина авай зи танишриз чешне я. За гьамиша зи Дагъус­тандал, Лезгистандал лайихлудаказ дамахзава.

• Маналу суьгьбет авунай чухса­гъул. Квез уьмуьрдин ва илимдин рекье мадни еке агалкьунар хьурай.

— Вазни, “Лезги газет” кIелзавай чи ватанэгьлийризни агалкьунар хьун зи мурад я.

Суьгьбет кхьейди Дагъустандин лайихлу экономист Джамил  Насибов я.