Гьеле мектебда кIелзавай девирда галаз-галаз пуд йисуз гатун варцара  илимрин академиядин филиалдик акатзавай ва алимри набататчивилинни малдарвилин рекьяй  ахтармишунар кьиле тухун патал арадал гъанвай майишатда  кIвалахна, ахпа  агрономвилин пеше хкяна, институтдик экечIна. Нети­жа­лудаказ имтигьанар вахкайдалай кьулухъ са вацра студентрин бригададин кьиле аваз совхоздин чуьллера майваяр гьасилиз куьмекар гана …

И цIарар кIелай касди фикир авун мумкин я, гуя  икьван инанмишвилелди уьмуьрдин пеше хкянавай и кас  къе зурба  набататчи, агроном я. Амма — куьн чIалахъ жедач — их­­тилат физвайди пешекар зоотехникдикай, бажарагълу алимдикай — ахтармишунардайдакай, машгьур изобретателдикай ва ра­ционализатордикай я. Инсандин кьисмет ­аламатдинди я, ада гьич гуьзлемиш тавур ре­кьер ачухда.

2 йисакай 16 хьана

Гьалимов  Абдулгьалим  Гьизбуллагьович  Ахцегьрин хуьре зегьметчи хизанда 1938-йисан 6-февралдиз дидедиз хьана. Уьмуьрдин эвел дяведин ва адалай гуьгъуьнин четин йисарал ацалтнавай, зигьин, къилих фад лигим хьанвай адакай зарбачи дидедин куьмекчи фад хьанай. КIелзавай вири йисара адакай студентрин бригадайрин кIвенкIвечи  жедай. “Буйдиз килигна, зун  гьамиша бригадир яз хкядай”, — лугьузва ада. Инанмиш я, и кардин сир масад тир —  Абдулгьалим Гьизбуллагьовичахъ галаз рафтарвал авур гьар са касдиз ам кардив  намуслудаказ, жавабдарвилелди эгечIдай, гьахълу  инсан тирди ачух жезва.

Агрономвилин факультетдиз имтигьанар нетижалудаказ вахкана, са вацра Къарабудахкент райондин совхозда кIвалахна, тарсариз хтайла, адаз вич зоотехникадин факультетдиз рекье тунвайди чир хьана. “Сифтедай зун зоотехникдин пешедин кьетIен­ви­лерин са акьван гъавурда авачир. Ахпа яваш-яваш вердиш хьана ва и пеше зи рикIе гьатна. Нетижада за факультет лап хъсан къиме­тар аваз акьалтIарна, дипломдин кIва­лахни агалкьунралди хвена”, — рикIел хкизва ада.

А вахтара вузар акьалтIарнавай пешекарар государстводин заказралди  уьлкведин жуьреба-жуьре регионриз кIвалахал рекье твазвай. ИкI, 1960-йисан июндиз Абдулгьалим Гьалимов Астраханский областдин  Крас­ноярский районда авай  вири уьлкведиз машгьур тежрибайринни чешнедин  зурба ма­йишатдиз — “Бузанский”  совхоздиз 1-нумрадин фермадин зоотехниквиле  рекье туна. 2,5 агъзур кал авай,200 гектардилай виниз майданра майваяр гьасилзавай, гзаф кьадар хиле­рикай ибарат и майишатдиз  а чIавуз уьлкведин кьил   Н.Хрущев гьатта кьве сеферда атанай.

Кьве йисалай А.Гьалимовакай  майишатдин  кьилин зоотехник  хьана, мад кьве йисалай  хиве совхоздин производстводин вири кIвалахрай директордин заместителвилин везифаярни хтуна. Ахпа Красный Яр шегьердин  хуьруьн майишатдин производственный управленидин, вад йис алатайла, “Красноярец” совхоздин кьилин зоотехник хьана. И йисара ада  Вирисоюздин малдарвилин  институтдин аспирантурани акьалтIарна, хуьруьн майишатдин илимрин кандидатвилин диссертация хвена. 1974-йисуз “Картубинский” совхоздин директор хьана. Гьа икI, институт куьтягьайла, чарасуздаказ 2 йисуз кIвалахун патал рекье тур Астраханский областда Абдулгьалим Гьизбуллагьович 16 йисуз амукьна. Пешедин рекьяй вилик физвайтIани, рикIи хайи ерийрихъ ялзавай. КIвалах жагъурунин мураддалди ада ДагНИИСХ-диз ва ДАССР-дин хуьруьн майишатдин министерстводиз чарарни рекье тунай. Чка хьайитIа, хабар гуда лугьудай жавабарни хтанай анрай.

— 1976-йисан мартдиз зун  Ахцегьиз отпускдиз хтана, — суьгьбетзава ада. — Гуь­гъуьн­лай Махачкаладиз, Илимрин городокдиз  атана. РикIел алама, жуьмя югъ тир. Заз институтда кIвалах авани-авачни чириз ­кIан­завай. Бахтуни гъана, зал жувахъ галаз санал кIелай гада гьалтна. Жузун-качузун авурдалай кьулухъ ада заз меслят гана: вун исятда санизни фимир, пака институтди ­субботник кьиле тухузва, ана директорни жеда. Пакаман сятдин 8-дан зураз  ша, адахъ галаз­ арада кас авачиз рахух. За и  меслятдихъ яб акална, пакамахъ фад атана, институтдин гьа­ятда авай шамагъаж тарарин кIа­ник квай  куьсруьдал ацукьна. Са тIимил вахт алатайла, заз яргъалай къвезвай пуд итим акуна. Абурукай сад ДагНИИСХ-дин директор  Ш.И.Шихсаидов тир. Зун адан къаншардиз фена…

И юкъуз хьайи танишвал институтдин  къаюмвилик акатзавай майишатриз сейр, директордихъ галаз тIал алай са-са  месэла веревирд авуналди, аквазвай нукьсанрикай  ачухдаказ чинал лугьуналди, месэлаяр гьялдай рекьер къалуруналди давам хьана. Институтдин гьаятдиз нянин 6-даз ахгакьна. Ислен йикъалай  Абдулгьалим Гьизбуллагьович Ф. Гь. Кисриеван тIварунихъ  галай  ДагНИИСХ-дин Махачкъаладин ОПХ-дин директордин везифайрив эгечIна. Саки кIват­навай гьалдиз атанвай и майишат а чIавуз акваз-акваз гуьнгуьна хтунай.

Ахтармишунардай институтдин илимдин къуллугъчи, илимдин чIехи къуллугъчи, ах­па мад Махачкъаладин ОПХ-дин директор, илимдин кар алай къуллугъчи, ДагНИИСХ-дин лабораториядин  заведующий, ученый секретарь, институтдин директордин  илимдин рекьяй заместитель, “Дагълар” месэлайрай лабораториядин заведующий, дагълух мулкар вилик тухунин­ отделдин заведующий ва 2017-йисан 1-сентябрдилай инихъ малдарвилин отделдин илимдин кар алай къуллугъчи — 57 йисан­  гьа­къисагъ зегьметдин тежри­ба­.

“Зурба кас я”

— Ваз кьарадикай керпичар атIун  гьикьван  четин  кIвалах ятIа чизва жеди. Сифте кьар тIушуна, ахпа кIа­лубар гьазура, яд ягъа, палчухдивди ацIура…Нетижада йикъан вахтунда вини кьил 50-100 керпич арадал къвезва. Зи кьилиз атай сифте фикир и кIвалах кьезиларунинди тир, — алимди заз вичин  уьмуьрдин маса терефдихъ галаз ала­къалу делилар ачухариз башламишзава. — Институтда кIелзавай йисара зун кьве йисуз  целинадиз фейиди я. Кьве сефердани эцигунрин кIвалах­дин бригадир хьанай. Сифте йисуз чна мехмастерской, гуьгъуьнин йисуз са шумуд кIвал эцигнай. Гьа и чIавуз за жуван сад лагьай тадарак — керпичар атIудай  цIийи жуьредин кIалуб туькIуьрнай. Адетдин ракьун кьулунал махсус жуьреда алкIурнавай ва гьар сада 8 керпич патал кIалубар авай и тадаракдин куьмекдалди санлай 16  ва йикъа 1000-дав агакьна керпичар атIуз жезвай. И тадарак ишлемишуни, рикIел алама, чи кIва­лах хейлин йигинарнай.

Адалай кьулухъ алатай 48 йисалай артух  вахтунда  агропромышленный комплексдин нетижалувал хкажунихъ элкъуьрнавай  серенжемрин активный  иштиракчи А.Гьалимован гъиликай илимдин 210 кIвалах хкатнава, цIийи 70 шей туькIуьрнавайвилин гьакъиндай авторвилин шагьадатнамаяр, рационализатордин теклифар гунай  удостоверенияр къачунва. Ада къачунвай  23 патентдикай 15 дуьшуьшда А.Гь.Гьалимов  текдиз вич автор я, 8-да ам  маса ксарихъ галаз дестеда ава. Малар хуьдай цIийи жуьредин  майданар, данайриз нек гудай алатар, маларин тIунариз  алаф  вегьедай, дигидай  цин, миянардай шейэрин системаяр, дагълух чкайра машмашар ва шефтелар цунин цIийи жуьредин проект ва икI мад.

Абдулгьалим Гьизбуллагьовичан гзаф кьадар шейэр якIун ва некIедин малдарвилин комплексар эцигунин  проектар туькIуьр­дай­ла ишлемишнава.

— Гаф кватайла, лугьун,эхиримжи вахтара зи кьилиз атанвай шейэрикай сад керпичар атIудай  алатдин  бинедаллаз туькIуьриз жедай ва дагъдин чкадай  векьер, сенаж хкидай тадарак я. Квез чизва хьи, рекьер авачир чкайрай янавай векь хкун гьикьван четин кIва­лах ятIа. За теклифзавай технологиядин бинедаллаз, са шумуд кIунтIунин сенаж чимиз-чимиз  и тадаракдал кIватIза­ва (амни ракьун кьулунал туькIуьр­зава), нетижада 2,5 метрдин кьакьанвал аваз ам  ахпа махсус пленкадалди кIевирзава, балкIандихъ галкIурна, лазим чкадал хкизва. Пленкади векь марфарикай, къаярикай хуьда. И теклиф за исятда Роспатентдиз ракъурнава.

— Куь кьилиз ихьтин фикирар атун дуьшуьшдин кар туш хьи? — хабар кьазва за.

— Кар ана ава хьи, Дагъустанда 30 район тамамдаказ ва 4 райондин 30 процент мулкар дагъдин чкайра ава. Инра 1204 хуьр ама. И районра  авай ва   ишлемиш тийизвай хуьруьн майишатдин тайинвал авай чилери 925,6 агъзур гектар тешкилзава. Себеб хуьрер ичIи хьун я, агьалияр, дуланажагъдин месэлаяр себеб яз,  шегьерриз куьч жезва.

Месела, Ахцегь райондин  37 хуьруькай 18 хуьр харапIайриз элкъвенва.  Анра гадарнавай  чилер гзаф ава. Гуьзел суварин, яйлахрин агъзурралди гектарар. И месэла вири Дагъустандиз талукьди я.

— Институтдин дагъларин месэлайриз талукь лабораторияди вуч теклифзава?

— Гьайиф хьи, финансрин жигьетдай четин гьалар арадал атун себеб яз,  ихьтин лабораторияни, отделни агалнава.  Идалайни гъейри, чи институтдикай гила маса идара — ФГНУ “Агропромышленный центр” хьанва. Идарадин хиве авай везифаяр гьикI дегиш жедатIа исятда лугьуз жедач, амма зи вилик цIийи месэла эцигнава. Институтда авай анжах са изобретатель яз, за  Дагъустан Республикадин дагъдин шартIара якIун малар хуьнин технология туькIуьрна кIанзава.  Им чи республика патал цIийи месэла я, Дагъустанда ихьтин хел авач. Чи дагълара гадарнавай яйлахар  ишлемишун патал за технологияр туь­кIуьрна кIанзава. Анра техника авач эхир. Лагьана кIанда хьи, захъ “Дагъ­дин шар­тIара якIун малар хуьнин  къайда ва  и кар кьилиз акъудунин тадарак” технологиядин патент авазва. Им цIийи жуьреда эгечIу­нин къайда я. И темадин руководителни, ам кьилиз акъуд­дайдини зун я. “Дагъустандин дагъдин як” инновационный проектдин бинедани гьа и къайда ава. Ихтилат квекай я? Чун дагъларин чкадин жинсерин мала­риз тум ягъунин месэладал машгъул тир. 166 кал авай. ЦIийи жуьредин жинсер арадал гъун патал Англиядай абердин-ангусский  жинсинин жунгавар къачуна. И жинсинин кье­тIенвал адакай ибарат я хьи, яй­лахра хуьналди, яни маса жуьредин алава алафар тагана, абуру тах­минан 500 килограммдив агакьна як кьада. Идалайни гъейри, и маларин як тIямлуди жеда. Анжах са кар ава, в­и­же­вайдиз куьк, залан, куьруь кIвачер квай, аскIан жуьредин, фад галатдай абур нехирдикай хкатна амукьзава, калер ла­гьайтIа, дагълариз физва. Гьаниз килигна, чи дагъла­рин шартIарихъ  галаз кьадай цIийи жуьредин жинсер арадал гъун лазим хьана.  Дагълух чка патал виридалайни къулайди заланвал 300 килограммдилай виниз тушир малар хьун я. Ихьтин жинс абердин-ангусский Кавказдин рагъул жинсинихъ галаз какадарайла жезва. Гьа ихьтин месэлаяр ква исятда чи вилик.

И месэладикай, гьакIни санал кIвалах­за­вай юлдашдикай ДагНИИСХ-дин малдарвилин лабораториядин заведующий, хуьруьн майишатдин илимрин кандидат  Муьгьуьдин  Садикьовани  лагьана.

— Абдулгьалим Гьизбуллагьович фадлай зегьмет чIугвазвай кас я. Сам­бар йисара ада Астрахандин областда кIвалахна, лап хъсан тежриба кIватIна. Ватандиз хкведай ният авайла, адаз таниш ксари илимдинни ахтармишунрин институтдиз фин меслятна. Гьа арада чи институтдин директор Шихсаид Исаевич тир. Инал къейд ийин, хуьруьн майишатдин кIвалахрин лап хъсандиз гъавурда авай пуд касдикай сад Фрид Гьасанович Кисриев, кьвед лагьайди Абуев ва пуд лагьайдини Ш.Шихсаидов тир. Ада Абдулгьалим Гьизбуллагьович вини дережадин пешекар тирди  сифте гуьруьшдилай кьатIана ва адал еке майишат ихтибарна. Вич кьиле акъвазай девирда А.Гьалимова  Махачкъаладин ОПХ-да  гзаф кьадар цIийивилер кардик кутуна. ОПХ-ди вири шегьер некIедалди ва некIедин продуктралди таъминарзавайди тир, гьаниз килигна некIе­дин малдарвал виликди тухунин месэладиз еке фикир гузвай. И хелни ахьтинди я хьи, кфетлу, ми­же квай алаф авачиз некIедин малдарвал виликди тухуз жедайди туш. И четин месэлаяр агалкьунралди гьялун патал а чIавуз А.Гьалимова еке ахтармишунар тухвана, алафралди таъминарунихъ, калер тIебии тушир гьалара тум­ла­ми­шунихъ, тевлейра къулай шар­тIар таъминарунихъ галаз алакъалу хейлин месэлаяр гьялна. Са гафуналди, Абдулгьалим Гьизбуллагьовича зоотехникадин къуллугъда еке цIийивилер кардик кутур, ахтармишунар кьиле тухвана. Ам, дугъриданни, зурба кас я.

Исятдани, са отделда аваз, чун Дагъустан патал важиблубурукай  тир республикадин агьалияр бес кьадарда малдин якIалди таъминарунин месэла гьялдай рекьер жа­гъу­рунал машгъул я. Республика малдарвилин хел виликди фенвайди яз гьисабза­ва­тIани, гьакъикъатда чаз як бес жезвайди туш.  Куьне­ фикир це, Дагъустанда 3 миллион агьали яша­миш жезва. Гьасилзавай малдин михьи якIун кьадар лагьайтIа, 120 агъзур тонндиз барабар я. ИкI, лазим  кьадар 30 килограмм яз, Дагъустанда  гьар са касдал гьалтзавайди 7-9 килограмм малдин як я.

ЦIийи шейэр туькIуьрдай ксариз, изобретателриз “гележегдин пешедин” сагьибар лугьуда. Дугъриданни, ихьтин ксари гележег патал шейэр туькIуьрзава.  Абур адет хьанвай рекьерай физ вердиш ксар туш, маса жуьредин кьатIунар авайбур я. ГьикI лагьай­тIа, ихьтин кас гьар са карда хъсан патахъ дегишвилер тваз, и ва я маса шей авайдалай хъсанариз алахъда — гележег мукьва ийи­да. “Отличник изобретательства и рационализации СССР” ва “Дагъустан Республикадин лайихлу изобретатель”  тIварарин сагьиб Абдулгьалим Гьалимов и фикир тамамдаказ тестикьарзавай кас я лагьайтIа, зун ягъалмиш жедач. Са кьадар яшариз акъатнавай девирдани ам багъри коллективдихъ галаз санал рикI алай пешедин яцIа ава. Чна  ватанэгьлидиз  80 йисан юбилей мубаракзава. Къуй вичин уьмуьрдин рехъ мадни берекатлуди, бегьерлуди хьурай.

Жасмина Саидова