Алай аямда, лугьузвайвал, “демократия” гафунин “ачухвал”, инсанрин агьвал ва уяхвал гьакьван “вилик” фенвайла, ктабарни газетар, журналар къвердавай тIимил жезвайдакай, иллаки милли чIаларал акъатзавай газетрин кьисмет, гележег хаталувилик квайдакай гзаф мярекатрал рахазва. Гьич тахьайтIа, чи газетда са зи къелемдикай ихьтин макъалаярни веревирдер тIимил хкатнавач. Газет кIелзавай гзафбуру абуруз чпин баянарни гана.
За чи милли чIалар, культураяр, литератураяр, абур хуьзвай ва раижзавай чешмеяр тир ктабарни, журналарни, газетарни, государстводин чапханаярни патал чи кар алай къурулушри (Халкьдин Собраниди, Гьукуматди) гьакъикъи къайгъударвал ийизвач, махсус законар кьабулзавач, кхьизвай ксариз гонорарар, маса куьмекар авач лагьана кхьейла, вич “Халкьдин Собранидин” депутат я лугьузвай са касди, гуя зун гьакъикъатдиз “чIулав айнайрай” килигзава лугьуз, наразивални къалурнай.
Авторди вичин тIвар къалурнавачир, яни ачухдиз вич вуж ятIа чирунихъай кичIе хьана. Гьа ихьтин депутатар, чиновникар гзаф тирвиляй чахъ дуьзгуьн законарни, гьакъикъи къайгъударвални, культурани, савадлувални тежезвайдал шак алач.
Тухбуруз гишинбурукай хуш къведайди туш. Кесибвиле, къайгъусузвиле тунва чи яратмишдай саки вири ксар. Виридалайни вилик школаяр, аялар патал ктабар акъуддай учпедгиз квадарна чи республикада. Лап гьа машгьур сатирик С.-Щедринан “топтыгинрин” тегьер я.
Ахпа чи вири милли газетрин штатар, объемар (чинрин кьадарар) тIимиларна. Гьафтеда пудра, вадра акъудзавайбур гьафтеда садра акъудзавайбуруз элкъуьрна.
Халкьдив агакьарзавай информациядин кьадар са паюнин тIимил хьана…
С.-Щедринан игитрини (“Са шегьердин тарих” роман), чеб гьукумдин кьилиз атайвалди, сада типография чукIурна, муькуьда газетар агална, пуд лагьайда университетдин чкадал духанни дустагъ ачухна… 200-300 йис идалай вилик хьайи хьтин крар гила, ХХI асирда, чи обществода икI тикрар хьуни квекай лугьузватIа? Виликди фидатIа чи меденият, савадлувал, къанажагълувал, уяхвал, таъсиблувал, ватандашвал?
И йикъара “Россия-24” телеканалдай тамам са сятда машгьур журналист Владимир Соловьева гьакьван машгьур политик, общественный деятель, КПРФ-дин регьбер Геннадий Зюгановахъ галаз марагълу суьгьбет тешкилнавай. Ам СССР чукIурайдалай инихъ 30 йис тамам хьуниз талукьарнавай. Машгьур кьве касди СССР хьтин къудратлу государство чукIунин (“чукIуриз хьунин” — дуьз жедай) асул себебар веревирдзавай. “Вуч паталди?” суал гун мумкин я. СССР чукIурайди хьиз, гила Россиядин Федерация хьтин государство кIаняй акъудиз, адаз вири дережайра гьам къецяй, гьам къеняйни хаинвилелди зиянар гуз алахънавай къуватар гзаф жезвайвиляй, лугьузвай абуру маса себебар авач.
Тарихдикай, ам гьихьтинди хьанатIани, дуьз тарсар хкуд тавуртIа, чун датIана ни хьайитIани усаларда, кIурарик вегьеда, къакъудда чавай чи вири. Экономикани, культурани, ягь-намусни, тарихни, мулкни, азадвални…
СССР чукIуриз хьунин асул себеб, гьисабзавай дискуссиядин иштиракчийри, чи халкьдал гьа чи обществодин элитади илитIай къайгъусузвал, къайдасузвал, марифатсузвал, нафакьачивал, меденивилин рекьяй усалвал, зайифвал, жува жув виляй вегьин, тарихдин ирсинал датIана акьалтIай рагъулар (агъу) иличун хьана. Куьрелди, руьгь квадарна.
Фу, яд тагана ваъ, “горбачевизмди” гьа и рекьерайни чи халкьдал дяведин йисара такур хьтин каш — мекь, муьскуьнвал, кьитвал, карточкаяр илитIна. Исятда рикIел хкизвайвал, вири аваз, “авач” хьана. Чуьнуьхна халкьдикай гьакъикъат. Гьа са чIавуз са къатда, вичин вахтунда халкь каша тур Хрущева хьиз, тарихдай анжах чIулавар жагъуриз алахъна. Гуя “ленинизмдин бинеяр” ибуру “михьи” хъийизвай кьван…
И карди чи вири душманар къуватлу авуна. Уьлкве къецепатай (Америкадай, Великобританиядай, Германиядай, масанрайни) идара ийизвайбур артух хьана. Ихьтин шартIара СССР, адахъ галаз “Варшавадин договор” лугьудайдини чукIурун са затIни яз амукьнач…
Сиясатдин жигьетдай гьакьван чеб “савадлубур” яз гьисабай чи “регьберар” (Горбачев, Шеварднадзе ва мсб.) абуруз “тарс” гайи халуйрин кацин шенпIияр хьиз алцурарна.
Гила чун мад чи макъаладин кьилиз гъанвай суалдал хквезва: газет хуьн вучиз герек я?
Жаваб винидихъ лагьанва: газет чи халкьдин меденивал, савадлувал, чIал, литература, руьгь, тарих хуьзвай чешмейрикай сад я. Ам квахьда — чавай чун халкь хьиз санал агудзавай вири квахьда. ЧкIида чи хуьрерни, районарни, республикани… Руьгь авачир манкъуртар, хипер хьиз, гьалда чун гьалтай вирибуру…
Гьелелиг, тIимилбур ятIани, чав, журналистрив, газет арадал гъизвайбурув, государстводин бязи куьмекар агакьзама. Чахъ гьелелиг кIвалахдин чка — чи дарамат, типография, гъвечIибур ятIани, мажибар ама. Халкьдини чи тереф хвейила, яни газет кхьейла, адаз гьуьрметайла, чахъ галаз алакъа хвейила (яни авторар гзаф хьайила), чи меденивал, культура, чIал, литература хуьдай гзаф мумкинвилер амукьда.
Нагагь садра чавай газет ва я журнал квахьайтIа, ам арадал хкун, хуьн алай хьтин шартIара намумкин кар тирди аннамишна кIанда.
Куьне, гьич тахьайтIа, Бакуда лезги ханум — гьакъикъи женгчи Седакъет Керимовадал “Самур” газет хуьн патал ацалтзавай кьван четинвилерикай чи газетдай мад кIел хъия (“ЛГ”-дин 2021-йисан 51-нумра).
Хсуси пуларихъ кьилдин ксаривай шумуд нумра ва гьихьтин тираж авай газет акъудиз жедатIа, фикир це… Хуьз жедач а тегьерда я газет, я журнал…
Милли чIалар, газетарни журналар, мектебар, культураяр хуьнин жигьетдай государстводи датIана къайгъу чIугун лазим я. Сад-кьве форумдални гуьруьшрал сергьятламиш тахьана. И месэлаяр гьи гьалда аватIа, и мукьвара Махачкъалада кьиле фейи чIехи медиафорумдал авур вичин рахунра республикадин Кьил С.Меликовани веревирднава. Газет анжах са информация агакьарзавай чешме туш, адан метлеб лап екеди я.
Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор
