“Лезги газетдин” 2021-йисан 23-декабрдин нумрада авай машгьур литератор Муьзеффер Меликмамедован “Женг давам жезва” тIвар алай макъала кIелайла, зи рикIик кьве жуьредин гьиссер акатна.

Са патахъай, зи рикI шад хьана: макъала Бакуда “Самур” газет акъатиз 30 йис тамам хьуниз талукьарнава. Гьелбетда, и юбилей лезгийрин медениятдин тарихда зурба ва­къиа, и девирда газет 30 йисан яшдив агакьа­рун адан редакциядин еке зегьмет ва гьунар я. Зани и кар газетдин редакциядиз, иллаки адан кьилин редактор Седакъет Керимовадиз рикIин сидкьидай мубаракзава.

Муькуь патахъай, а макъаладай лезгийрин тарихдихъ галаз шаклу алакъаяр авай са бязи аламатдин фикирар кIелайла, зун паш­ман хьана.

Чпин аламатдин фикирар халкьдин арада чукIуриз кIан хьун пара ксариз хас я. Адет яз, ахьтин чалишмишвилери къваларив гвай инсанрик еке къурхут кутадач, гзаф вахтара ахьтин чалишмишвилер ийизвайбур акурла, инсанри абурукай зарафатар ийида. Амма са бязи аламатдин фикирар ава хьи, абур чу-кIурзавайбурун вилик пад вахтунда такьуртIа, ахпа абурукай зарафатар ийиз агакь хъийидач, вучиз лагьайтIа, ахьтин фикирри халкьдин кьилел еке бедбахтвилер гъида. Гьахь­тин­ди я и дуьньяда халкьар сад-садаз душманар я лугьудай фикир. Инсанрин арада са касди ихьтин фикир ийизвайдал шак фейила, гьасятда адан вилик пад кьун герек я.

Гьахьтин касдин вилик пад вахтунда ­кьунин са чешне мисал яз къалурун патал чна квез дуьньяда тIвар-ван авай алим, У­русатдин илимрин академиядин Москвада авай философиядин институтдин регьбер, академик Абдусалам Абдулкеримович Гьуьсейнован уьмуьрдай са дуьшуьшдикай их­ти­латда.­

2020-йисан зулуз Къарабахда башламиш хьайи дяведин къизгъин йикъара академик Гьуьсейнова интернетда авай вичин тIвар алай чина ихьтин гафар кхьенай:

“Зи “дустарикай” сада (за кьатIуз­­вайвал, а кас заз акуна чидайбурукай туш) /Фейсбукда авай/, зи тIвар алай чиниз туьрк чIалалди кхьена, эсиллагь кьабулиз тежедай ва намусдик хкIадай, эрменийриз талукь тир гафар акъуднава. За, гьелбетда, а кас зи “дус­тарин” сиягьдикай хкудзава ва, уьмуьрда жу­ва кьунвай рехъ къалурун яз, жуван дустар тир азербайжанвийриз, зун патал эрмениярни гьа чеб хьтин стхаяр тирди лугьуз кIанза­ва ва, эгер абуруз зи гафар кьабулиз тежедай фикир яз аквазватIа, за абурувай мад чеб зи дустар яз гьисаб тавун тIалабда”.

Са шакни алачиз, ибур халкьарин арада душманвилин гьиссер чукIурзавайбуру ийиз­вай кIвалахдин алчахвал чизвай камаллу, такабурлу ва намус михьи инсанди лагьанвай гафар я. Гьайиф хьи, чна вичикай ихтилатзавай макъалада маса, чпи халкьарин арада мидявилер твазвайбур яз гьисабиз же­дай гафар ава. Аламат жедай кар ам я хьи, халкьарин арада душманвал твазвай гьерекатрикай макъаладин авторди газетдин “гьунаррикай” хьиз кхьизва. Ингье макъалада гьахьтин са “гьунардикай” кхьенвай цIарар:

“1918-йисуз эрмени дашнакри ва большевикри Къуба уезддин агьалийрин кьилел гъайи мусибатрикай сифте яз “Самур” газетди кхьена. Гуьгъуьнлай геноциддиз та­лукь и макъалаяр республикадин газетризни акъатна. 1918-йисан вакъиаяр ри­кIера амукьдайвал авун патал “Самурди” талукь тешкилатрин вилик месэла къарагъарна. Къе са шакни алачиз лугьуз же­да хьи, Къуба шегьерда геноциддин комплекс, КцIар шегьерда “Къанлу дереда” эрмени дашнакрихъни большевикрихъ галаз женг чIугур къагьриманриз хкажнавай гуьм­бет арадиз атуник “Самурдин” пайни ква. Гила газетди “Къанлу дереда” комплекс эцигун патал месэла къарагъарнава”.

Макъаладин и цIарар кIелайла ва 1918-йисуз Къуба уездда эрменийри авур “геноциддикай” адан авторди икьван чIавалди ма-санра лагьай ва кхьей ихтилатар рикIел хкайла, вичин вири мумкинвилер ишлемишна, чаз адаз эрменийринни лезгийрин арада мидявилер тваз кIанзавайдал са шакни алачиз аквазва.

И цIарара автор “Самур” газетдин крарикай рахазватIани, чаз чизва, 1918-йисуз эрменийри Къуба уездда авуна лугьудай “гено­циддин” темадай а газетда акъатай саки вири макъалаяр чна вичикай ихтилатзавай автор­дин тIвар алаз акъатнавайбур я. ГьакI хьайи­ла, а темадай авторди “Самур” газетди авунва лугьузвай крар чна гьада вичи авунвай крар яз гьисабзава.

И цIарара абурун авторди “1918-йисуз эрмени дашнакри ва большевикри Къуба уезддин агьалийрин кьилел гъайи мусибатар” эрменийри авур “геноцид” я лугьузва ва и кардикай “Самур” газетдал (кIела: вичел) къведалди садазни хабар тахьайди ва “геноциддин” тема сифте яз гьа газетди (кIе­ла: вичи) винел акъудайди хиве кьазва.

Масабуруз а “геноциддикай” хабар гьикI жеда кьван, а кар са документрани авачир ва гьакъикъатда тахьай кар яз хьайила?! 1918-йисан гатфариз Къуба уезддиз Бакудай Советрин власть тестикьариз большевикрин дестеяр атанай. Абурун кьиле гуржияр тир Геловани ва Стуруа, азербайжанви Багъиров, абурун куьмекда лезги Мукьтадир Айдинбеговни адан юлдашар авай. Гаф кватай чкадал лугьун: гьахьтин большевикрин десте  Ба­кудай ахцегьви Къазимегьамед Агъасиев кьиле аваз Дербетдизни атайди тир. Бес ма-къаладин авторди гьикI хьана большевикрикай “эрмени… большевикар” авунва? Большевикар вужар тир? Большевикар эрмени миллетдин лишанар алайбур тирни? Гьа девирда абур вужар тиртIа тайинариз чаз СтIал Сулеймана куьмекда. Ада вичин “Жувакай ихтилатда” гьа девирдин большевикар вужар тиртIа чир жедай ихьтин гафар кхьенва:

“…Са сеферда Кьасумхуьрел интервентар (туьрквер — М.К.) атана ва зи хуьруьнвийрикай пуд тарагъажриз акъудна. Вуч патал? Абур большевикар яз хьана кьван, Бакудай чаз куьмекдиз хтанвай…

“Яъ, — фикирна за, — чил чиди яз, дагълар чибур яз, тарагъажриз акъудзавай ва рекьиз­вай инсанарни чибур я эхир… Им вуч тегьер я? АкI хьайила, большевикар чун яз, чарабуру ина иесивал авун жезвани?”.

Сулейман бубадин и веревирдери къалурзавайвал, большевикар, чпин арада вири миллетрин векилар авай, кесибрин патал алай ксар тир. Мисал патал, лезгийрин гьахьтин векилар винидихъ чна тIварар кьур Бакудин Советдин член хьайи, вич 1918-йисан зулуз, “мусаватистри” кьилел еке мусибатар гъана, Къубадин дустагъда кьейи большевик Мукьтадир Айдинбегов ва Кьиблепатан Дагъустандин комиссар хьайи, вич Мукьтадир Айдинбегов кьейи зулуз туьркверин буйругъдалди Кьасумхуьруьн патав яна кьейи большевик Къазимегьамед Агъасиев тир. И кьиникьри туьрквери лезгийриз “геноцид” авурди тестикьарзавани? Гьелбетда, ваъ. 1918-йисуз Къуба уездда, Куьреда, Дербентда ва Къавкъаздин амай чкайра граждан дяве физвай, стха стхадал, хва бубадал яракь гваз тепилмиш хьанвай, кесибринни девлетлуйрин арада дяве авай, девлетлуйрин патал интервентрин (туьркверин) кьушунар алай. “Геноцид” инсанар чпин миллетдиз ва я диндиз килигна терг авун лагьай чIал я. АкI яз хьайила, бес девлетлуйринни кесибрин арада хьайи граждан дяведа тек са большевикрин крар “геноцид” гьикI хьанай? Большевикар чкадин вири миллетрикай тирла, абуру гьи миллет тир тергзавайди? Гьелбетда, са миллетни большевикри тергзавачир. Абуру дяведалди тестикьарзавайди са миллетдинни “ранг” алачир чпин власть тир.

Бес макъаладин автордиз “геноцид” гьинай акуна? Большевикриз чпин къуватар бес тежез акурла, абуру Дуьньядин сад лагьай дяведа Урусатдин патал алаз Туьркиядихъ галаз дяве тухвай эрменийрин са бязи кIере-тIар чпин Яру Армиядиз кьабулнавай. Абурукай эрмени Амазасп кьиле авай са кIеретI большевикрин регьбервилик кваз ва абурун патал алаз Къубадизни атанай. Амма 1918-йисуз Къубада хьайи вакъиайриз макъаладин авторди “геноцид” лугьудалди, авторди вичи хиве кьазвайвал, а “геноциддикай” дуьньяда са касдизни хабар авачир. Бес макъаладин автордиз вакъиаяр хьана 85 йис алатайдалай кьулухъ абур “геноцид” яз хьайиди гьинай хабар хьана?

Аквадай гьаларай, саки виш йисан вилик хьайи вакъиаяр чи девирда са низ ятIани “геноцид” яз хьун герек тирди, зи фикирдалди, автордиз са ни ятIани лагьана, я ада гьисс авуна. Ихьтин гьиссерик квай адан гъиле тарихдин пешекарриз лап фадлай чизвай, большевикриз акси хьайи “Диктатура Центрокаспия” тIвар алай тешкилатдин Бакуда хьайи правительстводи тайинар авур Комиссиядин член Новацкийдин Къубада ва Къуба уездда­ 1918-йисуз хьайи вакъиайрикай доклад гьатна (https://genocide.preslib.az/ru_s3.html).

Инал чун вичин агьалийрин чIехи пай 1918-йисуз лезгияр тушиз, маса миллетар яз хьайи Къубадикай рахадач. Чун чпин чIехи пай гьа вахтунда лезгийрин хуьрер яз хьайи Къуба уездда авай хуьрерикай рахан. Аквадай гьаларай, гьа докладдай макъаладин автордиз уезддин хуьрерикай ихьтин цIар акуна: “/Чна/ чирнава, Амазаспан кIеретIди Къуба уездда цIай яна кана ва барбатIна, вири санал гьисабайтIа, 122 мусурманрин хуьр”. И цIар макъаладин автордин эхиримжи 15-18 йисан яратмишунра кьилин цIар хьанва. Гьа и цIарцIиз килигна, ада вири дуьньядиз эрменийри Къуба пата авай лезгийрин хуьрер 1918-йисуз барбатIай ва и кар “геноцид” тир лагьана хабар гана. Новацкийдин доклад и автордилай вилик акур ксарин кьадар агъзурралди ятIани, абурукай са касни “геноциддикай” раханачир. Вучиз? Вучиз ла­гьайтIа, а докладдин 122 хуьруькай цIар авай абзацда а хуьрерин тIварар кьурдалай кьулухъ ихьтин келимани ава: “И хуьрер­ бар­батI­­дай­ла, 60 инсан кьенай ва 53 касдал хер хьанай”. Яни 122 хуьр эрменийри “бар­батI­дай­ла”, 60 кас кьенай. (Къуба уезддин хуьрера 1918-йисан гатфарин гъулгъулайрик кьейи ксарикай тарихчийриз маса са делилни авач!). Инал лугьун герек я: граждан­ дя­ве­дин вахтунда Къуба пата авай лезгийри чпи чеб 60 касдилай са кьадар гзаф кьейиди тир. Гьелбетда, гьар са кьейи кас адан хи­зан­риз еке хажалат я. Амма эрменийри “бар­батI” авур 122 хуьряй 60 кас, яни гьар кьве хуьряй са кас кьиникь гьикI хьана “геноцид” хьайиди я? Делилрал, гьакъикъатдал амал авуртIа, са­кIани. Амма ният халкьарин арада къал тун яз хьайитIа, эрмени Амазасп лезги хуьряй­ фидайла, хатадай са кицI кьенваз хьа­найтIани, и кар эрменийри лезгийриз авур “геноцид” я лугьуз жеда, иллаки лезгий­рикай, вилер акьална, чпин чанар дяведин цIуз вегьедайбур ийиз кIан хьайила. 1918-йи­суз Къуба уездда хьайи граждан дяведин вакъиаяр эрменийри лезгийриз авур “геноциддиз” элкъуьрун патал маса са себебни заз аквазвач.­

Им лезгийри 1918-йисуз Къуба уездда хьайи граждан дяведа иштирак авуначир лагьай чIал туш. Авунай. Мисал патал лугьун­, лезгийрин кесиб къатари, партизанар хьана, Нури-паша кьиле авай туьркверин интервентрихъ галаз женг чIугунай, абур, къагьриманри хьиз, Самур вацIун кьве патайни чукурнай.

Гьа къагьриманриз тир лезги шаирар Н.Шерифова ва К.Абдуллагьа чпин эсерар бахш авурди. Гилан шаирдиз а девирдин халис интервентрихъ галаз женг чIугур къагьриманар аквазвач, ам а девирдай гилан Къарабахдин дяведиз кутугай “къагьриманар” жагъуриз алахънава…

Къарабахдин дяведикай лагьайтIа, ам хьана алатнава, са кьадар лезги жегьилри чпин чанар а дяведин цIуз вегьенва. Азербайжанвийри, эрменийри ва лезгийри гила вуч авурай? Къунши халкьарин мулкар — ибур са хуьре авай, сад-садан патав гвай кIва­лер туш, къунши бегенмиш тахьайла, кIвал гана, маса хуьруьз куьч жеда лугьудайвал. Я азербайжанвийривай, я эрменийривай, я лезгийривай чпин мулкар пулдихъ ва я гьавая гана, маса чкадал куьч жез алакьдайди туш. Чилин винел ахьтин куьч жедай чкаяр мад аламач. ГьакI хьайила, гьар са халкьди къунши халкь вичиз уьмуьр амай кьван ганвай къунши хьиз кьабулун, адахъ галаз меслятвилелди уьмуьр гьалун герек я. Акунрай, Азербайжандинни Эрменистандин кьилевайбуру и кар кьатIуннава, абуру чпин халкьарин арадай душманвал акъудун кьве патазни хийир авай кар яз гьисабзавайди хьиз аквазва. Анжах макъаладин авторди и кар гьеле кьатIан­вай хьтинди туш. Ада Къуба вахчуз атай Яру Армиядик квай Амазаспан кIеретI, а вакъиа хьана саки виш йис алатайла, вичин кхьинра, вучиз ятIани, Дигагь хуьруьн патав гвай баябан чуьл кьаз ракъурнава. (Къуба кьаз атай Амазаспан яраб а чуьлда вуч квахьна­вай­тIа?) Амма а баябан чуьл са бязи “лезгийриз” багьа тир, абуру кIеретIдив ам кьаз туначир ва адалай кьулухъ а чуьлдин тIвар “Къанлу дере” хьанай лугьузва макъаладин авторди чи йикъара вичи туькIуьрнавай яратмишунра. Ада гьакъикъатда тахьай, вичи туькIуьрай эрменийри лезгийриз авур “геноциддиз” талукь “Къанлу дере” комплекс лезги чилерал эцигунин месэла хайи “девлетдин”, яни гьукуматдин вилик “Самур” газетди (кIе­ла: вичи) къарагъарнава лугьузва.

Чи фикирдалди, халкьарин арада мидявал тун эсиллагь кутугнавай кар туш, иллаки къундармайралди. Ихьтин гьерекатрин вилик пад кьун чи виридан умуми везифа хьун лазим я.

Мансур Куьреви