Мергьяматлувилин къанунралди
Адакай гьар са кардалди уьмуьр хъсан патахъ дегишариз чалишмиш жезвай пара жавабдар инсандикай хьиз рахада. Къени крар адан уьмуьрдин атIуз тежедай паюниз элкъвенва. Ам чарадан шейиниз эсиллагь темягьдай кас туш. Ада кьилиз акъуднавай къени крарин жергеда Ахцегьрин жуьмя-мискIин ва маса ибадатханаяр цIийикIа туькIуьр хъувун, азаддаказ кьуршахар кьунай Вирироссиядин турнир тешкилун, «А ну-ка, девушки!» конкурсдин спонсорвал авун, Дагъустандин чIалар ва культура вилик тухуниз куьмекун ава. Куьне кьатIана жеди, ихтилат меценат, карчи, жемиятдин деятель Нариман Гъазалиевакай я.
– Нариман Гъазалиевич, мергьяматлувал куьн патал вуч я? — хабар кьуна за.
— Са низ ятIани куьмек гуналди, гьатта жуваз гьич чин тийидай касни шадаруналди, за хушбахтлувал, рикIин регьятвал гьиссзава. Гзафбур зи гъавурда гьатда, масадбуруз куьмек тагай ва я куьмек гуз чалишмиш тежезвай ксар жагъуриз жедач. Уьмуьр хъсан патахъ дегишарунин макьсад — гьуьрмет арадал гъизвай ва руьгь хкажзавай ери я. Мергьяматлувилел, (Россиядин меценатри апрелдин юкьвара чпин сувар къейдзава. — Редакциядин къейд), меценатвилел инсанар чпин крар тестикьарун патал машгъул жезвач, абуру, обществодиз куьмек гун, инсанрин руьгь хкажун яз, чпин рикIин эмир кьилиз акъудзава.
– Ихьтин фикирдал куьн гьикI атана? Мергьяматлувилин крарив куьн мус эгечIна?
— 1989-йисуз, а чIавуз зун Ахцегь райондин эцигунардай кооперативдин председатель тир. Заз райкомдин сад лагьай секретардин регьбервилик кваз кьиле физвай собранидиз атун теклифнавай. Анал инвалидрин обществодин председателди инвалидар патал са шумуд коляска маса къачун лазим тирди лагьана. А вахтунда абурун къимет 5 агъзур манатдив агакьзавай, саки цIийи «Жигули» машиндин къимет тир (хъуьрезва). Завай и кардик жуван пайни кутун тавуна акъвазиз хьанач, абуруз куьмек гун хиве кьуна. А чIавуз захъ еке пулар тахьунизни килиг тавуна, за жуван гаф кьилиз акъудна. Жув рикIел аламай вахтунилай инихъ инсанриз куьмекар гуз чалишмиш жезвайтIани, зи мергьяматлувилин кIвалахар лагьайтIа, и дуьшуьшдилай башламиш хьана.
Зи мергьяматлувилин крарин тереф зи уьмуьрдин юлдашди ва чахъ авай ирид веледдини хуьнал зун шад я. ЧIехибуру залай чешне къачузва. Абуруз чизва, эгер дарда авай ксариз куьмек тагайтIа, уьмуьрдин асул мана квахьзава. Адетдин зегьметкеш хизанда хайи заз дарвал вуч ятIа чида, гьакъисагъ зегьметдихъ галаз вердиш я. Зегьметдин рехъ за эцигунардай хилелай башламишна, республикадилай къецени и кардал машгъул хьана. Исятда вад йис я зун пенсияда аваз, хизанни галаз Махачкъаладиз куьч хьанва. Мукьвал-мукьвал зун Москвадиз физва. Гад лагьайтIа, Кьиблепатан Дагъустандин дагъдин михьи гьавадикай нефес чIугваз, хайи хуьре акъудун хуш я…
– Куьн неинки мергьяматлувилел машгъул кас хьиз, гьакI меценат язни чида (кIелдайбур гъавурда тван: мергьяматлувилел машгъул касди дарда авайбуруз куьмекзава, меценатди лагьайтIа, вичиз вуч хуш ятIа, гьадалай аслу яз — культурадин, илимдин, искусстводин хилериз). Квез гьи хел бегенмиш я?
— Заз гьихьтин ятIани кьилдин са хел хкягъиз кIанзавач. За фикирзавайвал, куьмек виридалайни лазим хилез рекье туна кIанда. Мисал яз, электроэнергиядихъ галаз алакъалу месэладикай — къенин юкъузни важиблу тирбурукай садакай лугьун. Саки 10 йис идалай вилик Ахцегьрин агьалияр, электросетрин тIем акакь тийиз, азиятдик квай. Жуьреба-жуьре къуватдин цIийи 3 трансформатор маса къачуни и месэла гьялна. Маса мисал. 2005-йисуз отпускда хуьре авайла, райондин поликлиникадиз фена. Малум хьайивал, ана санай масаниз тухуз жедай рентген-аппарат авачир. Медицинадин тадарак гуьгъуьнин юкъуз аниз агакьарна. Бедбахтвилин дуьшуьшдик акатай хизандиз Махачкъалада кIвал маса къачун раиж ийиз гьични кIанзавач. Амма цIай кьуникди кIвал михьиз кайи ксарин хажалатдивай гьикI къерех жеда? Бедбахтвилин нетижада абур къазанмишай вири шейэрикайни, кIвалин иесидикайни магьрум хьана (ада хизан къутармишна, амма вич телеф хьана). Мумкин я масабуруз им кIеве авайбуруз куьмек гун къалурзавай чешне хьун, амма инсанрив Аллагьдин куьмек зи гъилелди агакьунал зун шад я.
– Лугьуда хьи, мергьяматлувал девлетлу ксарин кьетIенвал я, абуру чпин «артухан» пулар кесибвиле авайбуруз гузва. Куьн ихьтин фикирдихъ галаз рази яни?
— Темягьсузвили чун къени, авайдалай хъсанбур ва михьибур ийизва. Эгер инсандихъ къени рикI аватIа, ада, вичихъ гьихьтин кьадардин такьатар аваз хьайитIани, куьмекда. Гьайиф хьи, чаз чида мисалар, инсандихъ акьван еке девлетар аваз, абурукай са агъзур манат кьванни хкудна, дарда авайбуруз гуз тежезвай. Халикьди чпин рикIерал ихьтин муьгьуьр (печать) эцигнавай инсанар заз язух къвезва. Маса патахъай килигайтIа, мумкин я, эгер дуьньяда писвал авачиртIа, къени инсанрин крариз къимет гудачир. Белки, алем икьван итижлуди жедачир. Амма заз инсанриз сада-садаз шадвал багъишиз, масадбурун агалкьунрал шадвал ийиз, четин гьалда авайбуруз куьмек гуз чир хьана кIанзава.
Чи жегьилар къенибур я. Чарадан дердидикай хабар хьайила, абур гьасятда куьмекдин гъил яргъи ийиз гьазур тирвилин зун са шумудра шагьид хьана. Заз чидач абурук ихьтин гьевес хьун вахтуналди ва я гьамишалугъди яни. Гьар гьикI ятIани, абуру чпи 100-200 манат гун ва уьмуьрдин четин гьалда гьатнавай кас сагъарун патал пул кIватIун (сбор) акьалтIарайла, шадвалзавайдакай ван хьайила, жуван рикIизни гзаф хуш жезва…
Вири дуьньяда зи хьтин фикиррал алай ксариз хьиз, зун патал виридалайни чIехи шабагь инсанрин хушбахтвал я.
– Куь мергьяматлувилин куьмек ватандашри гьиссзава. И кар са гьихьтин ятIани шабагьралди къейднавани?
— Зи гъвечIи агалкьунар гзаф тешкилатри, министерствойри ва ведомствойри къейднава… «Космос-Н Москва» ООО-дин генеральный директор тирла, 2014-йисан 14-апрелдиз, (а чIавуз Дагъустандин Кьил Рамазан Абдулатипов тир) заз республикадин вилик лайихлувилерай Гьуьрметдин грамота гана. Зун патал им виридалайни чIехи шабагь я, гьикI хьи, зун жуван гъвечIи ватан патал алахъзава.
– Гележегдин планрикайни лагьанайтIа, кIанзавай.
— Лап яргъариз килиг тийин. КIелунин йисан эхирра республикадин школайра хъсандиз кIелзавай аялар шадарунин вижевай адет давамариз кIанзава. Алатай йисуз РД-дин образованидин ва илимдин министр Ягья Бучаевахъ галаз чна республикадин гьар са райондай тир аялриз пишкешар ва дипломар ганай. Мярекатда 500-далай виниз аялри иштиракна.
29-апрелдиз Кьиблепатан Дагъустанда афгъанвийрин автопробег тухун, Махачкъалада афгъанвийрин багъда чуьлдин кухня тешкилун пландик ква. Майдин сифте кьилера Россиядин футболда зурба агалкьунар къазанмишнавай Махачкъаладин «Динамо» командадик кваз къугъвай машгьур гьужумчи (бомбардир) тир Александр Маркаровахъ ва спортшколадин аялрихъ галаз гуьруьшмиш жеда — аялрин футболдин форма цIийи хъувун герек я.
Зун милли культурадив гзаф гьакъисагъвилелди эгечIзавай кас я. Россиядин Президент Владимир Путина «А ну-ка, девушки!» конкурсдал чан хкуниз эвер гайила, зазни ам региондин уьмуьрда важиблу вакъиадиз элкъуьриз кIан хьана. Им сегьнедал халис сувар тир: манияр лагьана, кьуьлерин композицияр, тамашаяр къалурна. Конкурсдин кьетIенвал Дагъустандин милли пек-партал къалурун тир. Абуру чи халкьарин шаларин, перемрин тарихдай итижлу делилрикай суьгьбетна. Абуру милли тIуьнар гьазурунай чпин устадвал къалурна, кIватI хьанвай вирибурув дадмишизни туна. Мярекатдин иштиракчийриз хайи чIалар кIан хьунихъ виридалайни еке къиметлувал авай. Жуван кьетIен культурадиз къимет гана кIанда, ам агъузарна виже къведач. Масадан культура жувандалай вине эцигзавай касдилай ватан, миллет маса гузни алакьда. Ахьтиндахъ галаз мукъаят хьана кIанда. Зун сакIани гъавурда гьатзавач: жуван дидед чIал рикIелай гьикI алатдайди я?! Зун урус чIалаз акси кас туш, адахъ вичин роль ава, ам халкьарин арада рахун патал герек я. Зун диндал алай кас я, амма фанатизмдал машгъул туш, иллаки дишегьлияр ва итимар арабриз элкъуьнал гьалтайла. Арабрин культура къуй абуру чпи хуьрай, чи макьсад республикадин культурадин жуьреба-жуьревал квадар тавуникай ибарат я. Гена хъсан кар я — алай аямдин дизайнерри чи халкьарин мода активнидаказ вилик тухузва. Дагъустандин халкьарин пек-парталрин мода — рикIиз чими рангарин, гуьрчег ва чи колорит къалурзавай, дагъустанви дишегьлидин, горянкадин халис чин къалурзавай.
Хасайбат Межидова
