Шукур хьурай Аллагьдиз инсан хал­кь­навай. Адаз (инсандиз), амай махлу­кьатрив гекъигайла, зурба дережаярни ­ганва. Аллагьди Къуръанда лагьанва  (17-сура, 30-аят, мана): “Ва гьакъикъатда, Чна Адаман несилриз гьуьрметлу гьал ганва  (инсандиз — акьул ва тамам суьрет ганва, пайгъамбарар ракъур­нава, вини дережадиз хкажна, багьа ­махлукь авунва) ва абур Чна чилелай ва гьуьлелай  (улакьраваз — гьайванраллаз, ги­мийраваз)  тухузва,  (Чна) абуруз хуш ­няметрикай па­яр ганва  (гьалал тIуь­нар-хъунар…),  Чна абуруз Чна халкьнавай­бурун гзафбурун винел еке артуханвал ганва”.

Аллагьди инсандиз, амай махлукьатрив гекъигайла, ганвай артуханвилерикай сад акьул я. Яни инсандиз Аллагьди хкядай мумкинвал ганва: ийизвай гьар са кар, фагьум-фикир авуна, акьулдалди, кардин пис ва хъсан терефар алцумна, къарар кьабулдайвал. Инсандивай акьулдин куьмекдалди гьам вичиз, гьамни масадбуруз хийир гъиз жеда. Акьул квахьайла, ин­санди вичизни зиян гуда, масадбурузни. Акьул авай инсандивай Аллагьди ракъурнавай Къуръандал, адан аятрал фикир ийиз жеда. Акьуллу инсанди Аллагьди вичел ракъурай гьар са гьалда вич дуьз тухуда. Чир хьухь, фикир (фагьум) тийизвай инсанар Аллагьди инкар ийизва. Аллагьди Къуръанда хабар гузвайвал, фикир тийизвай инсанар дережадиз гьай­ванрилайни агъуз я. Аллагьди Къуръанда лугьузва   (25-сура, 44-аят, мана): “Я та­хьайтIа ву­на абурун чIехи паюниз  (гьахъ­дин делилрин) ван къвезвай хьиз ва я  (абур) абурун акьулди кьатIузвай хьиз гьисабза­вани? Абур, анжах гьайванар (малар) хьиз я, аксина абур (гьайванрилайни) лапни ягъалмиш я  (къанажагълувилин) ре­кьин гьакъиндай  (гьайванар, чубанрин са бязи гьараюнрин гъавурда акьуна, элкъвезва, амма ибуру чпиз хийир авай кардихъ эвер гайила, Пайгъамбардиз гьич жаваб гузвач)”.

И аятдай чаз аквазвайвал, Аллагьдин Келимадал (Къуръандин аятрал) фикир тийизвай инсан гьайвандиз ухшар я ва гьабурулайни ягъалмишвиле ава лагьанва. Гьайвандиз вичин кар чизвайди я, ада Аллагьдихъ юлдаш гилигзавайди туш. Амма абуруз фикирдай акьул авач, чеб вуч паталди халкьнаватIа, гьам абуру ийизва. Амма инсандихъ акьул ава, адаз Аллагьдин аламатарни аквазва: югъни йиф дегиш жезвай къайда (сад-садан гуьгъуьна аваз), рагъ, варз, цав… ЯтIани инсанди и аламатрин гьакъиндай фикир ийизвач, абур фикир тагана тазва. Гьа ихьтин инсан гьайвандиз ухшар жезва ва гьайвандилайни ягъалмишвиле гьатзава.

Аллагьди Къуръанда лугьузва (5-сура, 90-91-аятар, мана): “Эй, иман гъанвайбур! Гьакъикъатда, “хамр” (акьул кIевдай — кефли ийидай, пиянардай затIар — чехир, ички ва…)  ва “майсир” (къизгъин къугъунар, къумар), ва (мушрикри чпин) къурбанд-гьайванар эцигна тукIвадай къванер (ва я: бутар), ва хьелерал (на­цIаралди) фал вегьез чирун — шейтIандин амалрикай тир мурдарвал я, (гьавиляй) абурукай яргъа (къерехдиз) хьухь куьн, — квез агалкьунар хьун патал! (90) Гьакъи­къатда, шейтIандиз хамрдалди ва майсирдалди куь арада душманвал ва та­кIанвал тваз кIанзава (анжах), ва куьн (куьне) Аллагь рикIел ва мецел гъуникай (Къуръандикай,…) ва кпIуникай къакъудиз кIанзава. (Бес), акъвазарзавачни куьне?!  (Акъвазара а гунагь крар — гила къадагъа авунва квез!) (91)”.

Инал заз инсанрин фикир са кардал желб ийиз кIанзава: алай девирда авай гьал чIуруди хьанва: са бязи жегьиларни, яшлубурни и аятда гьарамнавай затIарал машгъул жезва. Инсанри гьалал, гьарам рикIел хкун лазим я. Гьарамдикай гьикI хкечIдатIа, ада инсандиз гьихьтин зиян гузватIа, гьадакай фикирна кIанда. Мумкин я, вуна ийизвай гьарамди ваз гьазурнавай зияндикай гьелелиг ваз хабар авач жеди, амма са кьадар вахт алатайла, ваз а зияндикай хабар жеда ва адан тIал вуна ви хамунал гьиссда. Винидихъ гъанвай аятда Аллагьди ичкидикай вуч зиян аватIа къалурзава. И аятда гьакIни и дуьньядани, агъа дуьньядани зиян гудай шейэр къалурнава. Кьил-кьилелай алудзавай шейэр гьарам я. А шейэрал вуна вуч тIвар эци­гайтIани, — хъвадай, чIугвадай, ни чIугвадай шейэр хьайитIани, раб, таблетка ва маса затIар хьайитIани, абур вири гьарам я. Кьил-кьилелай алудзавай гьар са шей (тIимил ишлемишайтIани, гзаф ишлеми­шайтIани) гьарам, Аллагьди негьнавай шей я. Ам ишлемишун патал вуна гьихьтин багьнаяр акъудайтIани, гьихьтин тIвар адал эцигайтIани, шариатдин къанунралди ам гьарам я. Къадагъа авунвай затI иш­лемишзавай касдал Аллагьдин патай азаб къведа. Чна винидихъ тIварар кьур шей­эри инсан душманвилихъ ялзава. Аллагь рикIел гъуникай, кпIуникай, мусурманрикай ам яргъа ийизва. Ада ийизвай гунагьди сувабдин крарин рехъ агалзава. Бязи дуьшуьшра инсанриз и кардикай хабар жезва, бязи вахтара хабар жезвач. Ахьтин дуьшуьшарни ава хьи, инсанри, зияндикай хабар аваз-аваз, чин тийидай амалар ийизва.

Алай девирда тиряк, хъвадай затIар акъудзавай, абур маса гунал машгъул ксариз “амалар” чир хьанва, абуру чпин метягьрал (товардал) гуьрчег тIварар эцигзава, абурун кIалубар дегишарзава: таблеткайриз, пIапIрусриз ва маса шейэриз ухшар гъизва. “Им ички туш кьван, им маса шей я…” лугьуз, гьарам ишлемишзавайбурук мусурманарни акатзава, гьа и къайдада абуру шейтIандин амалрик кьил кутазва. РикIелай алудмир, иблисдиз вичин кьушун авайди я, гьа и кIвалахар ийизвайбур (яни кьил-кьилелай алуддай затIар акъудзавайбур, абур маса гузвайбур, ишлемишзавайбур) гьадан кьушундикай я. А кьушунар алай вахтунда дуьньядин вири чкайриз чкIанва.

Аламат жедай кар ам я хьи, са бязи бубайри чпин веледрал гуьзчивал тухузвач, абур йифиз вахтунда кIвализ хтун ­тавурла, бубаяр гьич къайгъудани жезвач. Абуру йифди кIвализ хтун тавур чпин ­веледар гьина авайтIа, квел машгъул тиртIа чирзавач. Я кIвалахал алач, я хийир­лу маса кардал машгъул туш, йифен сятдин 1-даз кIвализ хтай гададивай “вун ­гьина авайди тир” лагьана хабар кьадай касни авач. Хабар кьун хьайитIани, гадади гайи жавабдал рази жезва, артух къайгъу чIуг­ван хъийизвач. Мумкин я, бубадиз ­чирни хьун вичин велед чIуру кардал ­машгъул тирди, амма я кичIела, я регъуьла ва я тахьайтIа маса себеб аваз, и кардив къайгъусуздиз  эгечIзава. Бязи бубайри “хьурай ман, жегьилар я ман…” лагьана, тербия гуникай кьил къакъудзава. Бес ­ахьтин бубайриз кичIе тушни Аллагьди лянет авунвай, негь авунвай инсанрин жергейра гьатиз.

Хасан ал-Басриди (ам Аллагьди регьимдик кутурай) лагьанва: “Эгер акьул пулдихъ къачуз жедайди тиртIа, инсанди чIехи тир пулар гана ам къачудай вичиз. Амма аламатдин кар ам я хьи, инсанди чIехи тир пул гана акьул квадардай затI къачузва”. Килиг гьихьтин таъсирлу гафар ятIа!  Гьакъикъатдани гьа икI я кьван.

(КьатI ама)

Гьасамудин  Сефибегов,

ДаркIушрин хуьруьн мискIинда худбаяр кIелзавайди