ЦIийи ктабар

Чи кIелзавайбуруз гила хъсандиз чизвай Агьмад Зиядован нубатдин «Уьмуьрдал жедай туш эцигиз къимет» ктабда вич кьилди жанр хьиз тIимил малум теселлияр — кьуд цIар­цIин шиирар гьатнава. Вичик, адет яз, насигьат квай теселли кIалубдалди, туькIуьр хьуналди лирикадин поэзияда машгьур рубаидиз ухшар я, мадни артух, авторди теселли рубаидин са жуьре хьиз кьабулзава. (РикIел хкин: А. Зиядован виликдай акъатай шииррин кьве кIватIалдикай сад рубаийрикай ибарат тир.) И жанрда адавай уьмуьрдикай, гьар йикъан ва эбеди месэлайрикай, инсандинни тIебиатдин алакъайрикай, обществодикай ва гзаф кьадарда маса вичин фикирар устадвилелди ачухиз жезва.  

Ктабдин вири эсеррай лейтмотив яз фенвай кьилин фикир тербиядинди я. Насигьатдалди автор инсанар уьмуьрдин чIу­ру уламривай, нубатсуз четинвилеривай ярг­­ъа ийиз, цIийи несилрин руьгьдин къени ерияр мягькемариз алахъзава.

А. Зиядован шииррин муькуь ктабар хьиз, и ктабни дидедиз бахшнавай эсеррин циклди («Дидеди гай нек уьмуьрлух дава я…») ачухзава. Вичин уьмуьрдин тежрибадал асаслу яз, авторди дидедихъ галаз алакъаяр иллаки кьетIенбур, хъуьтуьл ва зерифбур, адан рикI тIалривайни завалривай хуьдайбур хьун герек тирди тагькимарзава. Идахъ галаз санал ада дидеди аялдин уьмуьрда кьазвай, мад гьич садавайни эвез тежедай чкадикайни лугьузва: «Диде я веледдикай ийизвайди итим!» Гьинай къвезвайди я дидедин къадир авачир, рикI къайи, азгъун къилихрин аялар? — вичин тажубвал чуьнуьх тийир суал эцигзава авторди. «Худади кутуна жал хесет гижи, Диде-бубадиз авур бала къайи?»

Вичиз философиядин рангар янавай «Гьар са инсандиз авазва вичин бахт…» циклдини кIелзавайбурун фикир желб тавуна тадач, ана авторди уьмуьрдикай, инсанрин кьадар-кьисметдикай, бахтунихъни агалкьунрихъ ялуникай веревирдер ийизва. Инсандин кьисмет адав вичив гвайди я, тагькимарзава ада, Халикьди ваз ганвай паюнилай рази яз, кьил квадар тавуна, рикIиз сабур гуз яшамиш хьана кIанда. Гьа са вахтунда, адаз чилел физвай уьмуьрда рехъ гузвай гьахъсузвилерни аквазва:

Садбуруз гайила девлетни къизилар,

Вучиз хазва муькуьбурун гуьгьуьлар?

Вуч батIул кар авуна кесиб ксари,

Гьакьван дерин яни абрун гунагьар?

«Вахт гьерекатна фида, кьаз жедач…» циклни философдин вилерай акунвай инсандин уьмуьрдикай я. Авторди ина гузвай кьилин насигьат: жуваз ахъайнавай вахт къайгъусуз хьана, акьулсуздаказ, хийирдин кIвалахар алакь тийиз акъудмир. Уьмуьрда жув патал са метлеблу кар тайинарна, ахпа ам лайихлудаказ, жуваз ахъайнавай паюнал рази хьана тамамара. «Чаз Худади ганвайди уьмуьр я сад, Ава гьар садаз вичин рикIин макьсад». Мадни: гьеле жегьилзамаз жуван чандин сагъламвилин къайгъу­да хьун важиблу я. Эгер жегьилди вахт метлебсуз серфзаватIа, вичин кьисметдин мум­кинвилерин са пай квадарзаватIа, ада чандин сагъламвални нубатсуз вара-зара авунватIа, им, акьулсуз хьана, вичин гележегдин къайгъу авунач лагьай чIал я. Ихьтин касдивай, са яшариз акъатайла, уьмуьрдин гуьрчег рангар кьатIуз хъжедач: «Ахквадач вилериз тIебиат иер, Дуьньядин няметри хгудач чандиз дад». Садра квадарай сагъламвал, вун гьихьтин кIандатIани къимет гуз гьазур хьухь, вахчуз тежедай затI я: «Сагъвал бедендин къачуз жедач маса, ГайитIани авай девлетар вири».

Мадни артух насигьатдин къуватдалди ва акьул гуналди «Тур сиве хуьрек жакьваз жедай кьадар…» циклда гьатнавай, винелай килигайла, гуя инсандин бедендин паярикай лагьанвай эсерар тафаватлу я. Бедендиз гзаф затIар кIан жеда, гьамиша хийирдинбурни ваъ, гьавиляй инсанди вичин ашкъи-гьевес кIевидаказ гуьзчивилик хуьн чарасуз я. Шаирди жув винелай­ гуьрчег къалуруниз ваъ, къенепатан, руьгьдин гуьрчегвал артухаруниз эвер гузва. «Герек туш туькIуьрун беден гуьзгуьдал, Ягъиз­ рангар, мийир леке виждандал». Гьа са вахтунда, жуван бедендивни къадир аваз эгечI, имни къени крарикай жеда. ГьикI лагьайтIани, инсандиз эхир кьил амукьзавайди са вич я. Гьавиляй ви бедендиз, пис-хъсан талгьана, кIан хьайи кьван вири крарин жавабни вуна гуда.

«Уьмуьрдин эхирдиз фикир гана кIан­да…» паюник акатнавай эсерар инсанрин къилихрин кьетIенвилерикай я. Ина гьар са теселлида инсандихъ жедай са чIуру хесетдикай лагьанва. Иллаки къанихвиликай, инсандин ацIун тийир нефсиникай цIарар рикIел аламукьдайбур я:

Къаних кас я, вичин нефс ацIудай туш,

Чарад пара акваз, рази жедай туш.

Цаварни-чилер гъиле вугайтIани,

Гьабурни адаз бес кьадар жедай туш.

Са кьадар теселлийра руьгьдин къени ерийрикайни лагьанва. Автор инсан гуьрче­гарзавай, адакай сифте нубатда инсан ийиз­­вай викIегьвили, михьивилини жумарт­ви­ли, адалай, ян тагана, вичин мураддихъ физ алакьуни гьейранарзава, иллаки и ерияр жегьилрихъ авайла:

Камаллу кас я, чирвал, зигьин авай,

Са дережадин кIвалахар алакьдай.

Гьар са кардиз хъсандиз фагьум авуна,

Ният чIурубруз рехъ тагуз алакьдай.

Шаирди жуван къилих дегишарунихъ, авайдалай акьуллу ва сабурлу хьунихъ, ниятар къени хьунихъ эвер гузва. И мураддалди аялрихъ галаз тербиядин кIвалах тухун важиблу я. Гьа са вахтунда ам и кIвалах (социализациядин ва ресоциализациядин процесс) зегьмет алайди тирдан гъавурдани ава. Чун адан ихьтин фикирдихъ галазни рази жезва: анжах са тербиядилай вири аслу туш, инсандин генрини тайин роль къугъвазва. Аял и дуьньядиз вичиз ирс яз гузвай тайин кьадар ерияр кваз къвезва эхир: «Гьикьван гзаф, кап алтадиз, хвейитIани, Ламракай чаз садрани шив жедай туш».

Инсандиз хас виридалайни зериф ва гуьрчег гьиссдиз ктабдин «Муьгьуьббатдин­ гьиссер пара назик я…» паюна гьатна­вай эсерар бахшнава. Лугьун хьи, инсанрин общество арадал атайдалай инихъ ана муьгьуьб­батдин гьиссди агъавал ийизва. Гьи­кьван­ ава и темадай шиирарни манияр, искусстводин вири жуьрейрин яратмишунар! Гьайиф хьи, муьгьуьббат — им виридаз ганвай­ бахт туш, са бязибуру масадан рикIе арадал атанвай и гьисс гъавурда аваз ва я авачиз барбатIни ийида, иллаки уьмуьрдин юлдашар хьанвай итимдални дишегьлидал­ гьалтайла. Ихьтин дуьшуьшри Халикьди ганвай къимет авачир­ и паюни инсандиз ан­жах дердер-тIалар гъизва. Авторди муьгьуьббатдин гьиссдин юмшагъвал къалурзава, ам ха­та-баладикай хуьн ва идалди жувни, жуван кIвалин къулни бахтлу авун герек тирдакай лугьузва. Гьа са чIавуз кIани тушир, ваз къимет тагузвай касдихъ галаз санал яшамиш жез, жуван уьмуьр хирде жедай чкадал­ни гъана кIандач: «Жуван уьмуьр­ кьванни пуч­мир­ вуна, Къадирсуз, уюнбаз паб кIула кьуна!»­

Малум тирвал, виридалайни багьа кьве гьисс, муьгьуьббатни дуствал, чеб чпихъ галаз алакъулу я, абуру сада муькуьд тамамарни хъийизва. Итимрин дуствиликай, итимдинни дишегьлидин дуствиликайни вири вахтара тIимил лагьанвач. Абурал чи авторди «Дустар тахьурай гуьгъуьна­ къе­къведай…» циклдин кьударни алава хъийиз­ва. Ада, дустар хкядайла, мукъаят хьун ге­рек тирдини жегьилрин рикIел хкизва: «Дуст я лугьуз, вун гафарихъ агъамир! Герек тушиз вун дустункай рахамир…»

Гуьгъуьнлай къвезвай «Алчахди пулдихъ­ маса гуда абур…» паюна кIелзавайди хайи республикада, виликан государстводин экономика, майишатар барбатI авунин нетижа яз, арадал атанвай чIуру гьалари автордин рикIик кутунвай алат тийизвай дердининни­ къалабулухдин шагьид жезва. Адаз государ­ст­водин къуллугъар кьунвай, амма уьл­кве­динни халкьдин кьисметри артух кьил тIа тийиз­вай ксариз лугьудай кутугай гафарни жагъизва.

«Тажуб жемир вун дуьньядин гьаларал…» гафари чпи и циклдин мана-метлеб ачухарзава. Кьуд пата авайди дяведин гьарай я, дуьнья ядерный яракьди эхирзамандал гъидай чкадал атанва, идахъ галаз санал мадни къвезвай ванер — цIаяр кьуникай, яд акьалтуникай, азаррикай.

Са кьиле уьлкве кузва, цIаяр кьуна,

ВацIар алахьиз, хуьрер батмиш хьана.

И кьиле жегьилар ава дяведа,

Пачагьдивай рахаз жезвач, ял кьуна.

И теселлийра авторди инсанриз чилел ислягьвал хуьниз, ватандин архаяр хьуниз­, жуван кIвал къени авуниз эвер гузва. Са жерге шиирра-кьудра ада рикIе кичI авачиз,­ жуьрэтлувилелди Ватандин вилик чпин буржи кьилиз акъудзавай ватанперес жегьилрин тарифзава, абур амайбуруз чешне гъиз­ва. Месела, ихьтин цIарара:

Аскерриз Худади гуй еке гьунар!

Чандилайни гъил къачунвай кьегьалар.

Садни акъвазна кIандач, хьана къерех,

РикIелай алудмир игитрин тIварар!

Уьлкведин аслу туширвални мублагьвал­ хьиз, чун элкъуьрна кьунвай тIебиат хуьнни важиблу я. Авторди гьахълудаказ къейдза­вайвал, инсаният тIебиатдин вилик лап кIе­ве­лай буржлу я. «ТIебиат хвена кIанда гьар са касди», — адан девлетар артухарна­ кIанда, хайи чилин къайгъударвал авуна кIанда:

Вун хайи чка алудмир на рикIелай,

Къазма ятIан, ваз пай гайи чилелай.

Яшамиш жезватIан маса патара,

Хквез, гъил алудмир вун хайи кIвалелай.

Жегьилриз насигьатарни теселлияр­, мес­­лятар гьатнава ктабдин «Жегьил вахт файдасуздаказ ракъурмир…» кьил ганвай­ паюнани. Авторди мад сеферда жегьилзамаз акваз-такваз физвай уьмуьрдин йи­къар­ бедгьавая ракъур тавуникай, жуван ге­ле­жегдикай фикир авун лазим тирдакай хълагь­зава: «Жегьил вахтар на файдасуз акъудмир, Яш жезвайдини рикIелай алудмир». Амма жегьилриз чеб садрани кьуьзуь тежедайди хьиз я, гьайиф хьи, гьакъи­къатдин гъавурда абур гзаф вахтара геж, арадал­ атай гьалар туьхкIуьр тежедайла акьазва.

М. Загьиров