Алкьвадар Гьасан эфендидин — 190 йис
Музей тарихдиз варар ва гележегдиз дакIар я
СтIал Сулейманан райондин Алкьвадрал Гьасан эфендидин музей ачухна 15 йис хьанватIани, заз анжах гила аниз фин кьисмет хьана. Музейдин гуьзел дараматди, ана кIватIнавай экспонатри, гьакъикъатдани, рикIиз-бейнидиз таъсирзава. Чи халкьдин тIвар, кесер хкажзавай гьар са касдиз чпин хайи хуьрера ихьтин музеяр арадал гъиз хьанайтIа, ажеб тир. Чаз чи тарих, алимар, кьегьалар, пагьливанар чир жедай, акьалтзавай несилди абурулай чешне къачудай.
Музейдин залра чун СтIал Сулейманан райондин культурадин управленидин начальник, Дагъустандин халкьдин шаир Майрудин Бабахановахъ галаз къекъвена. Алкьвадар Гьасан эфендидин уьмуьрдикай, илимдин яратмишунрин рекьикай ва экспозицийрин ядигаррикай чаз музейдин директор, Гьасан эфендидин неве, тежрибалу муаллим Гьуьсейн Гьуьсейнова итижлу суьгьбет авуна.
Музейда гегьенш, экуь 5 зал ава (менфятлу майдан — 500 кв. м.). Сифте залда Гьасан эфендидин еке суьрет ва Къуръан, илимдин ктабар, кагъазар, автографар ава. Кьвед лагьай залда асул гьисабдай алимдин машгьур ктабханадикай, яратмишунрикай малуматар гузва. Адан девлетлу ктабхана, гьайиф хьи, гьеле жагъанвач. Пуд лагьай залда Гьасан эфендидин машгьур бубайризни невейриз талукь малуматарни ядигарар къалурзава. Вад лагьай залда Алкьвадрин хуьруьн тарих ава: этнографиядин, культурадин, халкьдин гъилин-тупIун сеняткарвилерин чешнеяр, кIвалин къаб-къажах, милли музыкадин алатар ва икI мад.
Гьуьсейн муаллимди чаз чIехи алимдикай ва адан хтулрикай — машгьур стхаяр тир РСФСР-дин искусствойрин лайихлу деятель, Дагъустандин сад лагьай «Хочбар» операдин автор, республикада пешекар музыкадин искусстводин бине кутур Готфрид Гьасановакай ва адан стха, технический илимрин доктор, дяведин гимийрин атомный двигателрин-реакторрин кьилин конструктор, СССР-дин Социализмдин Зегьметдин Игит Генрих Гьасановакай, талукь тир материалар къалуриз, маналу суьгьбетар авуна.
Музейдин къешенгдиз туькIуьрнавай экспозицийра Гьасан эфендидин ва адан машгьур невейринни хизанрин итижлу гзаф шикиларни документар, ктабар ва хсуси шейэр ава. Чи дикъет иллаки алимдин тухумдин тарцел (родословная), гъилин хатIарин куьгьне ктабрал, алимди, 1908-йисан 28-февралдиз кхьена, несилриз тунвай весидал, кхьинардай столдал ва бязи маса ядигаррал желб хьана. ЧIехи алимдин ирс гьеле тамамдиз кIватI хъийиз ва адан яратмишунар лезги, урус чIаларал хайи халкьдив агакьариз хьанвач. Алай вахтунда музейдин къуллугъчийри Гьасан эфендидин шейэр-ядигарар вичин ватанда ам алакъада аваз хьайи Ахцегьай, Шамхалдай, Согратлдай, Гимридай, Вини Ярагъдилай, Буйнакскдай, Махачкъаладай, Дербентдай жагъур хъийизва. Алимарни пешекарар адан яратмишунар раиж авунал алахънава. ИкI, И.Р. Насырован, А.А. Гьусейнован, А.К. Аликберован, Ш.Ш. Шихалиеван, Н.А. Абдулгьамидован алахъунралди ва РД-дин лайихлу муаллим М.А. Абдулкеримован тIварунихъ галай мергьяматлувилин «Просвещение» фондунин куьмекдалди араб чIалай урус чIалаз «Диван-ал-Мамнун» ктаб таржума авуна, чапнава. Исятда абур юриспруденциядинни философиядин манадин «Джираб ал-Мамнун» ктаб таржума авунал, ам акъудунал алахънава.
Алкьвадар Гьасан эфендидин весида икI кхьенва: «За жуван рухвайриз, стхайриз, мукьва-кьилийриз, зи дустариз кIанивилелди ва сад-садав туькIвенваз, меслятдалди яшамиш хьун веси ийизва. Куьне куьн къизмиш къугъунривай, явавиликайни чIуру рекье хьуникай, пиянискавиликай ва пис вири крарикай хуьх. Жув илимдиз ва я халкьдиз хийирлу крариз бахш ая. Ялтахвалзавайбурун гъилиз темен гудайдалай жуван гъил атIана галудун хъсан я. Куьн квехъ галаз дуствиле яшамиш хьухь, пис ксарихъ галаз алакъаяр хуьмир. Жуван девирдин инсанрихъ галаз кIвач-кIвачеваз виликди вач. Гьамиша гъакъикъивилин, дуьзвилин рехъ яхъ».
Музейдин залра къекъвена, адан надир экспозицийрихъни экспонатрихъ галаз мукьувай таниш хьайидалай кьулухъ чаз музей арадал атунин тарихдикай ва Алкьвадар Гьасан эфендидин уьмуьрдинни яратмишунин рекьикай чирвилер артухариз кIан хьана. Ахьтин мумкинвал чна чи газет кIелзавайбурузни гузва, буюр.
Музейдин тарихдикай
РД-дин ва РФ-дин лайихлу муаллим, хъсан краевед ва тешкилатчи, школада тарихдин, географиядинни краеведенидин музейдин регьбер Нурият Алкадарскаяди гьеле алатай асирдин 70-йисарилай, ният-къаст хуьре вичин машгьур чIехи буба Алкьвадар Гьасан эфендидин музей тешкилун яз, яргъал йисара адан уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай материалар кIватIзавай. Гуьгъуьнлай и кардиз алимдин хайи хтул Гьуьсейнов Нажмудин муаллимди къуват гана. Виликдай СтIал Сулейманан райондин кьиле авай ксари Алкьвадрин хуьре музей эцигун патал чилин участок чара авунач. Амма 2008-йисуз, райондин кьиле Имам Яралиев акъвазайла, и кардиз рехъ гана. Алимдин неве, РАН-дин зурба философ-академик Абдусалам Гьуьсейновахъ галаз меслятдалди Имам Музамудиновича музей патал чил тайинарна ва ам эцигунин вири харжиярни вичин хивез къачуна. Са йисалай, 2009-йисан 26-сентябрдиз, Алкьвадрал кьетIен суварин гьалара Гьасан эфендидин музей ачухна. Гьакъикъатда лагьайтIа, им райондин цIийи регьбердин патай хайи халкьдиз эдеб-ахлакьдинни ватанпересвилин савкьат хьана.
Алкьвадар Гьасан эфендидин музей хуьрерин адетдин музейрилай а кардалди тафаватлу я хьи, ина тарихдин надир документрин куьмекдалди инсанриз чи къадим халкьдин агалкьунрикай, баркаллу бубайрин илимдарвилинни медениятлувилин дережадикай, ХIХ-ХХ асиррин алимрикай дуьз ва итижлу малуматар жагъизва. Уьлкведин кьуд патай инсанар къвез, абуру музейдиз ийизвай итижди, гузвай къиметди и кардин ва гьа са вахтунда Гьасан эфендидин илимдин яратмишунрин важиблувилин гьакъиндай шагьидвалзава.
ЧIехи алимдин музей маналу цIийи-цIийи экспонатралди девлетлу ийизвай, хуьзвай, мугьманар хушдиз кьабулиз, абур экспозицийрихъни ядигаррихъ галаз танишарзавай Гьасан эфендидин лайихлу неве, музейдин дегиш тежер директор Гьуьсейнов Гьуьсейн муаллим пара сагърай!
Алимдин уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай
Гележегда вичикай зурба алим ва общественный деятель хьайи Гьасан 1834-йисуз Авар округдин Балахани хуьре дидедиз хьана. Ина адан диде-буба (хайи хуьре медреса ачухна, тарсар гузвай Алкьвадар Абдуллагь эфенди ва адан уьмуьрдин юлдаш, Ярагъ Мегьамедан руш, Гьавсат (вичин бубадивай чирвилер къачунвай ам вичин вахтунда Дагъустанда лап савадлу дишегьлийрикай сад тир) Куьредай чпин муаллим Ярагъ Мегьамедахъ галаз атана, яшамиш жезвай. 1838-йисуз, Ярагъ Мегьамед рагьметдиз фейидалай кьулухъ, абур чпин хайи хуьр Алкьвадрал хтана.
Буба Абдуллагь эфендиди 1838-1839- йисара Алкьвадрал медреса эцигна, ана тарсар гуз хьана. ТIебии зигьин авай Гьасана цIуд йисуз, ана бубадивай араб чIал, Къуръан, тафсир, гьадисар, логика, теория, диспут, риторика, юриспруденция, метрика, математика чириз, гьам диндин ва гьамни светский дурумлу чирвилер къачуна. Вичин чирвилер тамамвилихъ агакьарун патал 1848-1856-йисара ада вичин халу Исмаил эфенди Ярагъидин, Ахцегьа Мирза-Али къазидин гъилик диндин ва тIебии илимар кIелна, араб, туьрк, фарс чIалар чир хъувуна. 1856-йисуз Вини Ярагъдал хтана, Куьреда са шумуд йисуз Юсуф хандин резиденцияда секретарвиле ва муаллимвиле, гуьгъуьнай 12 йисуз Кьиблепатан Дагъустандин наибвиле къуллугъна.
Вичиз Мамнун (чIехи рикI авайди) тахалус къачур Алкьвадар Гьасан эфенди, зурба алим хьиз, хъсан шаирни тир. Ада вичин эсерар фарс, араб, туьрк чIаларал кхьизвай. ХХ асирдин сифте йисара басмадай акъатай илимдинни эдебиятдин эсеррин «Асари Дагъустан» (1903, 1929), «Джираб ал-Мамнун» (1912) ва «Диван ал-Мамнун» (1913) ктабри алим къецепатан уьлквейрани машгьурна.
Демократвилин фикиррал алай алимдивай Дагъустанда 1877-йисан халкьдин бунтарикайни хкечIиз хьанач. 1879-йисуз гьа бунтарин иштиракчийрихъ галаз ам Тамбовдин губерниядин Спасск шегьердиз суьргуьнзава. 1883-йисуз, амнистиядик акатна, жазадикай азад хъхьай алим хайи хуьруьз хтана, вичи кIелай бубадин медреса кардик кухтазва. Диндинбурулай алава, тарих, математика, физика, астрономия, география хьтин илимар дериндай чирзавай Алкьвадрин медреса а макъамда Дагъустандани, Азербайжандани машгьур хьана.
Лезги халкьдин, вири Дагъустандин тарих, литература ва культура вилик тухуник еке пай кутур алим Алкьвадар Гьасан эфенди 1910-йисуз кечмиш хьана. Ам Алкьвадрин сурара кучукнава.
Дашдемир Шерифалиев
