Ван авуна
Алай йисан 8-февралдиз акъатай «Лезги газетдин» 5-нумрада штатдик квачир мухбир Эдуард Ашурагъаеван «Гьар са мани — вичин иесидал» макъала чапнава. Автор редакциядин коллективдиз фадлай чизвайди я, ада гьар са макъала, фагьум-фикирна, темадиз талукь герек вири материалар бинедиз къачуна, кхьизва. И кар икьван гагьди газетдиз ада чи милли искусстводин устадрикай, композиторрикай, музыкантрикай, манидаррикай кхьей очеркри, макъалайри успатзава.
Винидихъ чна тIвар кьунвай макъалада Э.Ашурагъаева «Кьурагь дагълар» манидин авторрикай (композитор — ТIайиб Мегьамедов, шаир — Шамсудин Исаев) кхьенва. Милли музыкадин деринар чирунал (Э.Ашурагъаев «Дагъустандин композиторар» ктабдин автор я) машгъул жезвай касди медениятдин мярекатра, концертра, сегьнейра, манияр авторрин тIварар малумар тавуна тамамарун еке синих яз гьисабзава. «Кьурагь дагълар» манидиз талукь язни ада кхьенва:
«Тахминан алатай асирдин 70-йисара арадал атай и шиир, са акьван гзаф вахт алат тавунмаз, манидиз элкъвена. Ам гзаф мехъеррални межлисрал, гьакIни сегьнейрилай тамамариз башламишна. Гьайиф хьи, сегьнедилай тамамардай чIавуз я чIаларин, я гьавадин авторрин тIварар гьамиша кьазвач. Ам халкьдин мани я лугьудайбурни пайда хьанва. Милли медениятдихъ рикI кузвай инсан яз, заз ихьтин гьахъсузвал давам хьун дуьз акунач ва за и кардин патахъай ахтармишун башламишун кьетIна. И мураддалди зун писатель ва журналист, «Лезги газетдин» политикадин отделдин редактор Нариман Ибрагьимовахъ галаз алакъадиз экъечIна. Месэладин патахъай ихтилат куьтягь хьайидалай кьулухъ Нариман Меликовича зал вичин (ам 2009-йисуз Махачкъалада чапдай акъатна) «Кьурагь райондин 80 йис» ктабда чапнавай «Кьурагь дагълар» манидин чIаларни нотаяр рекье туна. А кхьинрай малум хьайивал, винидихъ тIвар кьунвай манидин чIалар — шаир ва журналист Шамсудин Исаеван, гьава ТIайиб Мегьамедован къелемдикай хкатна».
Гьафтени алатнач, Кьурагь райондин «Дагъдин булах» газетдин 15-февралдин 5-нумрадиз муаллим, мухбир Абдула Семедован «Тапаррихъ мад са «иеси» хьана» кьил ганвай макъала акъатна. Гьа и макъала авторди «Лезги газетдин» редакциядизни рекье туна. Ада кхьизва:
«Зи фикир Эдуард Ашурагъаеван «Гьар са мани — вичин иесидал» макъалади кIевелай желб авуна ва зун и макъаладин гьахъсузвили къелем гъиле кьуниз мажбурна. Юлдаш Эдуард Ашурагъаев заз ерли таниш кас туш, ам гьич чи райондайни туш. Гьаниз килигна, вичиз бегьемвилелди течир кардикай макъала кхьена, гьатта республикадин милли газетда чап авун бес аламатдин кар тушни?» ИкI лап тажубвалзава касди.
«Чун макъалада ихтилат квекай физватIа, гьадакай рахан. Ингье Э.Ашурагъаева вуч кхьизватIа:
«Тахминан алатай асирдин 70-йисара арадал атай и шиир, са акьван вахт алат тавунмаз, манидиз элкъвена…». Яраб и касдиз мани арадал атай вахт гьинай чир хьанатIа? Вучиз и касди вичиз тамамвилелди течир гаф лугьузва? Гьакъикъатда шиир гьикI ва мус арадал атанатIа, завай хабар кьунайтIа, белки, автор гъалатI жедачир жеди, — кхьизва Семедова. — 1984-йисуз за райондин «Дагъдин булах» газетда мухбир яз кIвалахзавайла, рагьметлу Абдул Муталибова (ам зи муаллим Ирина Абдулаевнадин хайи буба тир) зал кьве шиир — «Кьурагь дагълар» ва «Гьажи духтур» — агакьарна. «Кьурагь дагълар» шиир чна гьа чIавуз октябрдин вацра акъатай са нумрада чап авунай. Вучиз ятIани, гьакьван хъсан рифма, ритм хвенвай ва мана авай и шиирни «Гьажи духтур» газетда чап авуначир…
…Шиирдин автор вич тушиз, вучиз ятIани, тахминан алатай асирдин кьудкъанни цIуд лагьай йисара рагьметлу Шамсудин Исаева Абдул Муталибован и шиир вичин тIвар алаз «Лезги газетдиз» (а чIаван «Коммунист») акъуднай. И кардин патахъай за жуван муаллим Ш.Исаеваз лагьайла, ада заз икI жаваб ганай: «ГьикI ятIани, шиир зи тIварцIихъ атанва, гила, вуна хьайитIани масанал и ихтилат хъийимир». Вучиз чун тапан крарин терефдарар жезва? Ингье гила мад са тапаррин иеси пайда хьанва. Шиирдихъ тапан иеси хьайиди ТIайиб муаллимдини, са шакни алачиз, тестикьарда».
Милли газетдихъ ва редакциядин къуллугъчийрихъ галаз амадагвилин алакъаяр хуьзвай мухбир Абдула Семедован чар кIелайла, чун тажубни, шаклуни хьана. Кьве авторни, гьабурухъ галаз гьевескар, хуьруьнви композитор ТIайиб Мегьамедовни, рагьметлу журналист, писатель Шамсудин Исаевни заз хъсандиз чизвай ксар я. Ихьтин чIавуз нихъ агъан, нихъ агъун тийин?
Яратмишдай хиле зегьмет чIугвазвайбуруз масадан эсерар чуьнуьхай ва я гьа са жуьредин шиирар теснифай авторар хьайи дуьшуьшрикай ван хьайиди я. Бязи вахтара, са нин ятIани ягъалмишвал себеб яз, шиир, гьикая масадан тIварцIихъ язава. Дуьньядин шииратдин ва гьикаятдин алемдани ихьтин дуьшуьшар хьанвайди я. Уьмуьрда вири крариз рехъ, чка ава лагьайвал, яратмишзавай хелни ягъалмишвилин крарикай азаднавач.
Гьакъикъатдин вилик вири таб я лугьуда. Гьавиляй чунни гьакъикъивал хуьниз мажбур я.
Чаз виридаз икьван гагьди малум тирвал, «Кьурагь дагълар» шиирдин (манидин чIаларин) автор Шамсудин Исаев я. Чна кьве автордини чпин макъалайра тIвар кьунвай «Кьурагь райондин 80 йис» (2009-йис) ктабдилай гъейри, 2004-йисуз чапнавай «Кьурагь — такабурлу дагъдин макан» ктабдани вил экъуьрна. Кьве ктабдани нотаярни галаз «Кьурагь дагълар» мани ганва. Авторарни къалурнава: композитор ТIайиб Мегьамедов, гафарин автор — Шамсудин Исаев.
Ктабар акъатайдалай гуьгъуьниз Шамсудин Исаеван авторвал шаклувилик кутадай касни майдандиз акъатнач.
Вучиз лагьайтIа, кардин кьил сад я. Вирида «Кьурагь дагълар» чIаларин автор кьурагьви Шамсудин муаллим яз гьисабзава. И гьакъикъат тестикьарзавай кар алай делилни ава.
2006-йисуз Шамсудин Исаеван хва Расим Исаева вичин бубадин шииррин «Кьурагь дагълар» тIвар алай ктаб акъуднава ва ана 7-чина «Кьурагь дагълар» шиирни (машгьур манидин чIалар – 8 бенд) ганва. Адан кIанел ихьтин гафар кхьенва: 1955-йис, Вапрянка, Украина. Гележегдин шаир, писатель Исаева Советрин Армиядин жергейра къуллугъзавай вахт.
Ихьтин делил малум хьайила, чаз Расим Исаевахъ галаз суьгьбет авун хъсан акуна. Адани чав советрин аскердин альбомдай акъуднавай чарар (шикилда) агакьарна. «Кьурагь дагълар» шиир кхьенвай.
Шиирдин гьар са цIарцIяй хайи макандихъ цIигел хьанвай, хайи Ватандал ашукь аскердин, игитдин ялавлу гьиссер аквазва. Гьелбетда, Расим Исаева акъудай ктабда ганвай 8 бендинин шиирни гьа «Кьурагь дагълар» я. Амма шаирди вичин жаван чIавуз теснифай эсердал рикIивай гъил элкъуьр хъувунва, бендерни гзафарнава, а чIавуз лугьуз тахьай фикирар, гьиссер хтунва шиирда, мадни къати рангар хганва.
«Элкъвей кьилер», лекъвер-синер,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Лугьуз тежер ава сирер,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Припев:
Ажеб иер аквазва куьн,
Нур ацалтна, Кьурагь дагълар.
Заз акI я, зав рахазва куьн,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Алван-алван акъатна цуьк,
Шад жеда куьн акурла рикI.
Куьн ни бахтлу авуна икI,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар?
Заз чиз, квехъ бул яшар ава.
Гьи дагълар квез ухшар ава?
Квехъ Гелхенар, Ашар ава,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Гияр шегьер куь тарашнай,
Мурсал ханди куьн кармашнай,
Ашукь Саид квез тамашнай,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Квехъ къе хатур-гьуьрмет ава,
Квехъ лап еке къимет ава,
Квехъ мални хеб, девлет ава,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Кетин кьилни галаз къвалахъ,
КьепIир кьилихъ — Кьелех булах,
КIуф эцигна, хъвада, валлагь,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
Дагълар, дагълар, Кьурагь дагълар,
Дереярни я ви багълар,
Куь халкьарни я бахтавар,
Кьурагь дагълар, Кьурагь дагълар.
«Кьурагь дагълар» шиирдин автор рагьметлу Абдул Муталибов я лугьудай ихтилат вучиз майдандиз акъатнаватIа, лугьун четин я. Абдула Семедова и кар тестикьарзавай са делилни гъанвач. Адан бязи гафар вичин фикирризни акси акъваззава. «1984-йисуз «Кьурагь дагълар» шиир чна октябрдин вацра акъатай са нумрада чап авунай ва, вучиз ятIани, гьакьван хъсан рифма, ритм хвенвай ва мана авай и шиирни «Гьажи духтур» газетда чап авуначир…».
Санал «Кьурагь дагълар» чапна ва ахпани «и шиирни «Гьажи духтур» газетда чапначир лугьузва.
Манидин автор, композитор ТIайиб Мегьамедовахъ галаз рахун тавунайтIа, гьелбетда, чи кхьинар тамамбур жедачир. Ада чаз лагьайвал, «Кьурагь дагълар» мани 1972-1973-йисара теснифна. Шиир «Дагъдин булах» газетдай кIелайди я лагьана. А.Семедова тестикьарзавайвал, Абдул Муталибова адал кьве шиир 1984-йисуз агакьарна.
И делилди анжах ихьтин фикирдал гъизва. Кьурагь дагъларал ашукь хьайи шаир Абдул Муталибовани абуруз шиир бахшна. Им адетдин кар я. Чи яратмишунардайбурун арада Етим Эминаз, СтIал Сулейманаз, Шарвилидиз, Гьажи Давудаз, Ярагъ Мегьамедаз, Алкьвадар Гьасан эфендидиз, Самур тамуз, Ахцегьиз, лезги чIалаз шиирар теснифнавайбур тIимил авани мегер?! Кьурагь дагъларикайни шиирар кхьенвайбур мад ава. Им лагьай гаф туш хьи, виридаз машгьур манидин чIаларин автор флан кас я. Я Эдуард Ашурагъаева вичин макъала манидин чIалар Шамсудин Исаеван тIварцIихъ ягъун патал кхьенвайди тушир. Адан макьсад макъаладин эхирда авай цIарари ачухарзава: «Гьуьрметлу манидарар! Сегьнедилай гьи мани тамамариз хьайитIани, халкьдинди хьуй, я тахьайтIа, и ва я маса автординди, чIаларинни гьавадин авторрин тIварар раиж авун рикIелай ракъурмир».
И месэладин гъавурда дуьз гьат тавуна, А.Семедова Э.Ашурагъаевал квачир тахсирар илитIзава, адан руьгьда акьадай гафар кхьизва:
«Юлдаш Эдуард Ашурагъаев заз ерли таниш кас туш, ам гьич чи райондайни туш. Гьаниз килигна, вичиз бегьемвилелди течир кардикай макъала кхьена, гьатта республикадин милли газетда макъала чап авун бес аламатдин кар тушни»? Месэладин гъавурда хьун патал Кьурагь райондай хьун шартI яни? Ада вичин гъиле гьатай чешмейрин бинедаллаз макъала кхьена. Амма А.Семедова гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай гафар кхьизва: «Абдул Муталибова зал кьве шиир агакьарна; Шамсудин муаллимди заз шиир зи тIварцIихъ атанва, гила, вуна хьайитIани, масанал и ихтилат хъийимир» лугьуз. Ибур са делилдалдини мягькемар тавунвай кьуру гафар я. Эгер А.Семедова Абдул Муталибован тIвар алаз печатдиз акъатнавай «Кьурагь дагълар» шиир майдандиз акъуднавайтIа, ихтилатдин метлебни, нетижани масад жедай.
«…Винидихъ гъанвай делилрилай гъейри, манидин авторар Шамсудин Исаевни ТIайиб Мегьамедов тирди Къагьриман Ибрагьимов, Маина Абдулмуталибова, Насир Шагьмурадов, Мурад Саид, Мавлудин Халидов хьтин композиторри ва гзаф маса пешейрин векилри тестикьарзава. Шиирдиз музыка теснифайди ТIайиб Мегьамедов тирдал са шакни алач. Им гьакъикъат я. Яраб инал тIварар кьунвай «гьуьрметлу юлдашри» чпиз течир кIвалах гьикI субутарзаватIа». Инал суал къвезва: а юлдашриз а месэладикай хабар авачтIа А.Семедоваз гьинай чида?
Вири таб, тахсирлу я, са зун гьахъ я лугьунихъ кьетIен ва керчек себебар, делилар кIанда. Са камаллуда лагьанай: «Тапархъандиз вичин тапаррихъ инсанар агъазвайди хьиз жеда». Анжах — вахтуналди. Гьакъикъат дуьздал акъатдалди. Эхь, гьакъикъатдин вилик вири таб я.
Нариман Ибрагьимов
