Президентдин Чарчин цIарцIе аваз

«Чун чIехи са хизан я, чун санал ала ва гьавиляй вири крар чна чаз кIан­дай­вал, пландик, фикирдик квайвал, ийида».

В.В.Путин

29-февралдиз уьлкведин Президент Владимир Путина РФ-дин Федеральный Собранидиз­ рекье тур Чарче, Россиядин садвал, битаввал хуьниз, къуд­ратлувал артухаруниз талукь яз кьабулзавай серенжемрихъ галаз сад хьиз, къенепатан сиясатдиз — яшайишдин, культурадин, спортдин ва маса хилер вилик тухуниз, авай месэлаяр гьялуниз кьетIен фикир ганва.

Владимир Путин кьетIендаказ акъвазнавай месэлайрикай сад хи­зан мягькем хьуниз, гзаф аялар авай хизанрин агьвал хкажуниз талукьди я. ГьикI хьи, Россия­дин гележег, кьисмет, адан тарих ва вилик финин еришар чалай, чун авай кьадардилай, чи уьлкведин хизанра шумуд аял хадатIа, абур гьихьтин пешейрин сагьибар яз чIехи жедатIа, уьлкве вилик фин патал абуру гьихьтин рехъ хкядатIа, абур патал уьмуьрда гьихьтин ивирри кьилин чка кьадатIа ва ихьтин маса месэлайрилай гзаф крар аслу жезва. Чи уьлкведин кьилин девлет инсанар тирдакай, Россияда демографиядин месэла гьялунин карда гьукуматди кьиле тухузвай сиясатдикай Президентди икI лагьана:

— Гзаф аялар авай чIехи хизан жемиятдин уьмуьрдин къайдадиз (философиядин нормадиз), вири государстводин стратегиядин рекьиз элкъуьн герек я. Гьаниз килигна, хизанра гзаф аялар хунихъ, ахьтин хизанриз куьмекар гунихъ элкъуьрнавай кIвалах датIана кьиле тухвана кIанда. Идаз талукь яз «Хизан» тIвар алай милли цIийи проект ачухзава.

Дугъриданни, милли проектар инсанрин уьмуьр хъсан патахъ дегишарзавай къуватдиз элкъвен­вайди эхиримжи йисара иллаки­ ашкара я. Виликдай гзаф аялар авай хизанралди девлетлу тир Дагъларин уьлкве патал (алатай асирдин 90-йисара ва адалай гуьгъуьнин цIуд йисузни акьван винизди туширтIани) чпин макьсад хизандиз вири патарихъай куьмекар гун фикирда кьунвай ихьтин проектрихъ еке важиблувал ава. Хизанда гзаф аялар чIехи хьун, чи пакадин йикъахъ инанмишвал хьунихъ галаз сад хьиз, хизандин такьатрин жигьетдай мумкинвилерилай аслу тирдини инкариз жедач. Сир туш, зегьмет чIугвадай, пул къведай чка авачирла, хизанда гзаф аялар хана, чIехи авуник умуд кутаз жедач. Къенин юкъуз­ Президентди кьабулнавай прог­раммайри, гзаф аялар авай хизанрин дуланажагъ хъсанарунихъ элкъуьрнавай серенжемри ахьтин умудлувал артухарзава. Кьилинди хизандин кьилел къав хьун я. Инал гьукуматдин патай къайгъударвал гьисс авунин руьгь кутазвай мадни са кар — 2020-йисан 1-январдилай сад лагьай аял хайи хизанриз дидевилин сертификат гун — рикIел хкиз кIанзава. Къенин юкъуз адан кьадар 630 агъзур манатдиз барабар я. Президентди хиве кьурвал, адан индексация идалай кьулухъни кьиле тухуда. Хизанда кьвед лагьай аял хайила гузвай пулунин кьадарни артухарнава, 202 агъзур манатдив агакьнава. Идалай вилик кьабулнавай къарардин бинедаллаз, пуд лагьай аял хайи­ла, ипотека къачунвай хизанриз куьмек яз, гьукуматди адакай 450 агъзур манат «пишкешзава». ИкI, санлай къачурла, пуд аял авай хизанрив гьукуматдин патай миллион манатдилай артух пул агакьзава. Са шумуд йис идалай вилик им чи регионра кIвалер маса къачунин кьадардин тахминан са пай тир. Гьа­йиф­ хьи, алай вахтунда икI я лугьуз жедач, кIвалер багьа хьанва.

Президентди гзаф аялар авай хизанар патал ипотекадиз талукь проект 2030-йисалди давамарунин теклиф гана. Виликдай хьиз, абурувай гилани ипотека кьезилвал аваз (6 % ставкадай) къачуз жеда. Идалайни гъейри, ипотека­ къачунвай хизанра 3-аял хайила, гьукуматди 450 агъзур манат «гьалалуниз» талукь программани 2030-йисалди давамардайди раижна.

Владимир Путина мадни малумарайвал, 2030-йисалди чи уьл­кведа кесибвилин дережа агъуз аватун лазим я.

— 2030-йисалди кесибвилин дережа 7 % агъуз, гзаф аялар авай хизанра лагьайтIа, мадни кьве сеферда агъуз аватун, яни чна гзаф аялар авай хизанрин агьвал хкажуниз артух фикир гун лазим я, — къейдна ада.

ИкI, мадни малум хьайивал, 2030-йисан эхирра чи уьлкведа МРОТ (къенин юкъуз — 19 200 манат) кьве сеферда хкаж хьун, яни адан кьадар 35 агъзурдав агакьарун пландик кутунва. Идалди, шаксуз, яшайишдин хилен пособийрин, бюджетникрин ва экономикадин хилен мажибрин кьадарни артухарун фикирда ава.

Президент вичин Чарче, важиблу темайрикай яз, культурадин хилез талукь месэлайрикайни гегьеншдаказ раханва. Кьилди къачуртIа, 2025-йисалай «Земский культурадин къуллугъчи» программа кардик акатда. ИкI, чахъ авай «Земский духтур», «Земский муаллим» хьиз, «Земский культурадин къуллугъчи» программадин бинедаллаз пешекар хуьруьз ва я тIимил агьалияр яшамиш жезвай шегьердиз кIвалахал хъфейтIа, адазни 1 миллион манат гуда (Дальний Востокда, Донбассда ва Новороссияда — 2 миллион манат).

«Пушкинан карта» программадин сергьятар гегьеншаруни — къенин юкъуз адан куьмекдалди школада кIелзавай аялривай, жегьилривай кинойриз, музейриз, выставкайриз, театрриз пулсуздаказ физ жезва — культурадин идарайриз лагьайтIа, вилик финин, цIийи проектар ачухунин карда куьмекзава.

Архитектурадин памятникар ремонт авун, абуруз кьвед лагьай уьмуьр багъишун пландик ква.

В.Путин сагъламвилиз талукь­ месэлайрални кьилди акъвазна­. 2025-йисалай пландин бине­дал­лаз­ диспансеризация кьиле тухуз­вай ва ГТО-дин («Зегьмет чIуг­ваз ва обо­рона ийиз гьазур я») нормаяр­ вахкузвайбур руьгьламишунин макь­саддалди налогрин вычетар кьиле тухун теклифнава. Мадни, федеральный такьатрин гьисабдай­ яз, гьар йисуз регионра, сифте нубатда, гъвечIи шегьерра, хуьрерин мулкара спортдин 350-далай тIимил тушиз объектар эцигдайвал я. Иник аялар, чIехибур, санлай хизанар спортдал машгъул жедай чIехи комплексар хьиз, фад арадал гъиз жедай майданарни акатзава. И макьсадриз 6 йисуз, яни 2030-йисалди, федеральный бюджетдай алава яз 65 миллиард  манат чара ийида.

Сир туш, Дагъустан спортдин макан яз, хейлин жуьрейрай Россиядин хкянавай командайрик кваз чи спортсменри чпин устадвал къалурзава, хъсан нетижаяр къазанмишуник гьар сеферда чпин лайихлу пайни кутазва. Амма бязи хуьрера спортдал машгъул жедай тарифдин гьалар авачирдини сир туш.  Умудлу я, чи республика патал ихьтин серенжемрикай хийир хкатда.

Аквазвайвал, Президентди гзаф месэлаяр вилик эцигнава, абур гьялдай рекьерни ачухдаказ къалурнава. Хиве жавабдарвал авай гьар са кас абур гьялунив рикI гваз эгечIунилай, яргъал тевгьена, уьмуьрдиз кечирмишиз чалишмиш хьунилай гзаф крар аслу жедайди сир туш.

Рагнеда  Рамалданова,

чарарин ва яшайишдин ­месэлайрин отделдин редактор