Эхиримжи 15-20 йисан девирда РФ-да 20 агъзурав агакьна хуьрер квахьнава, Дагъустанда — вишералди. Анжах Ахцегь районда алатай асирдин юкьварилай башламишна: ­Ку­рукIнар (Балуджа), Лгар, Ял­­цугъар, Хра­хар, Флискъар, Флиф гуьне, Чи­хъискар, Игъирар, Мацар, Къуча­гъар, Хълар, Кьехуьлар, Грар, Усурар, Гъуьгъве­зар­, Хкемар, Хъуьляр, гила Ухулар. Эхь, 1966-йи­сан залзалади­кай багьна хьанатIани, дагъ­вияр чпин хуьрер­, бубайрин крар-адетар, сурар­ ту­на, дуьзенриз куьч хьунин кьилин себеб, гьелбетда, ан­р­а туькI­вей рехъ — хвал, электрик­дин экв, яша­йиш­дин чарасуз маса къулайвилер тахьун тир. Нетижада девлетлу тарих авай ­би­­нелу хуьрер, анра хкатIнавай къванцикай къадимдаказ эцигнавай мискIи­нар, ­мектебар, яша­йишдин кIвалер, маса да­ра­матар чкIиз, хара­пIай­риз элкъвена. Хъач акьалтнавай сурара, гьайванри кIур гуз, гьатта къванерни сагъдаказ тазвач. Гьа­йиф!!! 

Гьа са вахтунда дагълух гьар са хуьр — им вичиз хас адетар, гъилин-тупIун сеняткарвилер, майишат, чIал тахьайтIани, ну­гъат, тамашуниз лайихлу чкаяр, хсуси лишанар, гьатта руьгь авай кьилдин алем я. Агъзур йисарин вахтунда тIебиидаказ арадал атанвай ва вичин крар-месэлаяр вичи идара ийизвай гуя гъвечIи уьлкве — надир алем!  Руьгь акъатай беден рекьизвайвал, инсанар амукь тавур хуьрерни рекьизва. Абур арадал хкун анихъ амукьрай, гьатта абурун тарихдин ва медениятдин ирс ахтармишуникай хьайитIа­ни чна фикирзавач. Аламатдин кар я: са гьашарат, набатат квахьунин къурхулувал гьисс авурла, абур “Яру ктабдиз” яна, къайгъударвалда, амма, вучиз ятIани, тамам хуьрер, халкьар квахьуникай садазни къайгъу туш… Гьа ихьтин фикирри кьуна зун и мукьвара Гьемдуллагь-гьажи Бабаевахъ галаз Ахцегь райондин гадарнавай дагълух Усуррин (Ушурар) хуьруьз фейидалай кьулухъ.

Бажарагълу артист, ДАССР-дин культурадин лайихлу работник, гьакI хъсан ус­тIар, шаир, кьилинди, муъмин инсан Гьемдуллагь Бабаев чин тийидай кас районда авач. Вичин бине Усуррин хуьряй тир ада рехъди (Ахцегьай аниз машиндин 14 километрдин рехъ ава) ва чкадив агакьайлани чаз хайи хуьруьн тарихдикай, инсанрикай, пIи­рерикай итижлу суьгьбетарна.

Усура, “Шекид пелел” чун зурба са къван­цик кутIуннавай балкIанди къаршиламишна. Яргъай суьруьяр, чубанар акваз­вай, кицIер элуькьзавай ванер къвезвай. Чун ажугълу кицIерикай хуьн патал вилик та­диз са же­гьил чубан атана акъатна. Адавай­ малум хьайи­вал, ибур ккIламрин вилик пад кьун патал рапар ягъиз яргъал яйлах­дай хканвай “Луткунский” СПК-дин хипер тир.

— Агь яда, улу-бубайрилай кьулухъ инал, “Шекид пелел”, ахьтин зурба къван алай (халкьдин сивера амай риваятда лугьуз­вай­вал, гуя ам ПIирен цIарарин рага­рай Шарвилиди гъана эцигайди я), уьцIе­на­ кIаник ­аватнава, — гьайиф чIугваз суьгьбетзава 79 йисан яшда авай агъсакъалди. — Ин­сан яшамиш ­техжезвай чка я кьван, вири­­ фад чкIида. Са вахтунда къуьлуьн ге­гьенш никIерни ­бе­рекатлу фермаяр авай, инсанрин ван-сес алай ам ахьтин гурлу хуьр тир хьи. Зи аял вахтар, дя­ведин каш-мекь авай четин йисар гьа ина акъатна. Са кьадардин гада яз, ди­дедихъ галаз Ленинан тIварунихъ галай ­колхоздин кIвалах­рал фидай. Гила виликан къуьлуьн никIе­ра­ни, аквазва хьи, къалгъанри агъа­валза­ва. АтIангье кьуранвай бу­лахдин патав рагьметлу буба Минетуллагьа (сифтедай ам жемятдин данарбан тир, ахпа кIел хъувуна, мектебдин муал­лим хьана, амма рекьи­дал­дини адалай “данарбан” лакIаб алатнач) эцигай чи кIвални, тамамвилелди хара­пIай­риз элкъвенва. Гьайиф, чIугур кьван зегьметар.

Им чи мектебдин амукьаяр я, чкIана гьич чирни хъжезвач. А патал машгьур жуь­­мя-мискIин ала. (Ина кьве мискIин авай. Хуьруьн имам ва кавха Молла Прим 1892-йисуз Самурский округдай делегат яз II Николаял пачагьдин таж алукIунин мярекатдиз рекье тунай.) Вад йис вилик иниз атайла къав ала-мачиртIани (кудай кIара­сар патал кIва­лерин къавар ина чубанрини гъуьрчехъанри тазвач), къванцин чарх алай вири цлар саки сагъ яз амай. Вахтуни вичин кар фад аквазва. Кьуьзуьбуру лугьуз хьайивал,  ХVIII асирда чкадин­ устIарри ам гьич са михни квачиз тагъарин къайдада эцигна. Инра хипер хуьзвай луткунви жегьил чубанриз гила мискIин туь­кIуьр хъийиз кIанзава, къуватар гурай!

—  Гьа мискIиндилай башламишна, белки, ким, булах, хуьрни арадал хквен,— адан фикирдин тереф хвена за.

— Зун и кардихъ кIевелай инанмиш я, вучиз лагьайтIа майишат кутун, яшамиш хьун патал ина лап къулай шартIар ава: машиндин рехъ, михьи цин булахар, техни­кадалди гьялиз жедай гегьенш гуьне майданар, хъсан векьин уьруьшар, артухлама дагълух гуьзел тIебиат, михьи гьава, рикI аладардай чкаяр… Виридалайни кьилинди ва багьади тир чандин сагъвал хьун патал зегьмет къачудай касдиз ина пара хъсан я. Луткунай иниз, 9 километрдин мензилдиз, токдин симер чIу­гур­тIа ва турбайра аваз тIебии газ гъайитIа (им са акьван четин кар туш), лап женнетдиз ухшар жеда.

Бубайрин куьгьне сурара (абуру кьунвай еке майданри хуьруьхъ еке  тарих авайдан гьакъиндай шагьидвалзава), Къукъвай Сефидин пIирел (къванцин тарихда иник ХIV асирда Шамдай атанвай пак суфий кучуднавайди къейднава), Вагъуф бубадин сад-садан патав кучуднавай диде-буба Шагьперидинни Исмаилан сурарал ясин кIелна, ПIирен цIарара (эхиримжи йисара рагарикай къванер хкудиз тухуз, цIийи девирдин карчийри инаг къванцин чIехи мядендиз элкъуьрнава), Хцинни рушан пIирел дуьа авуна (Кябедал фенвай, халкьдиз диндин рекье къуллугъзавай зи рекьин юлдаш и кардани устад я), тамашуниз лайихлу тIебии маса чкайриз (муркIад фуруз…) килигна, яйлахра къекъвена, булахдин патав фу тIуь­на, чун элкъвена хтана.

Итижлу и сиягьатдилай кьулухъ зи рикIе сад-садаз акси гьиссер амукьна. Са пата­хъай­, гьар йикъан куьтягь тежер къайгъуйрикай дагълух гуьзел тIебиатдал ял ягъунал ва гадарнавай дагълух хуьруьхъ галаз таниш­ хьунал шад тир. Муькуь патахъай, са кьадар вахт вилик уьмуьр ргаз хьайи мублагь багъри­ ерияр атанвай гьал акваз пашман хьанвай. Ана акур анжах са карди — луткунви жегьил чу­банар мискIин туькIуьр хъийиз эгечIуни — ри­кIик пакадин йикъахъ инанмишвал кутазва­.

Куьруь къейд. Усурар (Ушурар) къадим заманада ахцегьвийри чпин чIурара кутур хуьр я. И жигьет­дай абур Ахцегь нугъатдал ра­хуни, ина “Ахца­гьар”­ магьле, Ахцегьа хьтин тухумар хьу­ни, Шарвилидин кIвалихъ ва сурухъ галаз алакъалу яз авай риваятри ва ма­са лишанри шагьидвалзава. 1926-йисуз хуьре сифтегьан мектеб ачухна, “Яру пайдах” колхоз арадал атана. 1930-йисара ина 50 кIвал-хизан авай. Кьилдин ксаринбур квачиз колхозда 142 къарамал, 1184 лапаг хуьзвай, 141 гектарда техил цазвай. Ма­йишат Ленинан тIва­рунихъ ягъай 1936-йисалай кьулухъ ина малдарвални набататчивал иллаки йигин камаралди вилик фена. Хуьруьн са пай жемятди бинедилай Ахцегьа гьар жуьре устIарвилер ийиз ва XIX асирдилай Азербайжанда нафтIадин мяденра кIвалахиз кьил хуьз хьана. Ватандин ЧIехи дяведа иш­тиракай 59 усурвидикай 35 кас женгера телеф хьана. 1966-йисуз хуьр къарсурай чIехи залзаладилай кьулухъ бязибур чпин хизанарни галаз Азербайжандин, парабур Мегьа­рамд­хуьруьн райондин чилерал куьч хьана, ана ЦIийи Усур хуьр кутуна.

Инай Вагъуф буба (пак кас), Бекиров Бекир (пешекар инкъилабчи, Дагъустандин недай-хъвадай суьрсетдин нарком), Агьмедов Агьмедни Алиханов Велихан (яру партизанар), Самедов Жемед (фронтовик, Баркаллувилин 2, Яру Пайдахдин орденрин ва женгинин медалрин сагьиб), Вагьабов Молла (фронтовик, алим), Асланов Имам (писатель), Алиханов Девлетхан (РФ-дин Федеральный Собранидин сенатор) хьтин баркаллу ксар акъатна.

Яд аваз хьайи вирериз яд хкведа лу-гьур­вал, Ушуррални чан хкведайдахъ чун инанмиш я.

Дашдемир Шерифалиев