Дагъларин уьлкведин гамарикай сифте делилар “тарихдин буба” Геродотан кхьинра дуьшуьш жезва. Ада вичин кIвалахра Каспий гьуьлуьн къерехрив яшамиш жезвай халкьарикай тешпигь авачир халичаяр хразвай магьир устадрикай хьиз кхьенва. Гьакъикъатдани, Дагъустандин гамар храдай сенятдин дувулар виш йисарин тарихдин къатара гьатнава. Устадвилин сирер несилрилай несилрал руьгьдин багьа ивирар яз агакьарзавай. Гъилелди хранвай халичади, пешекарри гьисабзавайвал, инсанрин утагъар 250-300 йисуз кьван безетмишзавай.
Машгьур алим Сария Агъашириновади 1978-йисуз чапдай акъудай вичин “Материальная культура лезгин XIX — начала XX в.” ктабда кхьизвайвал, гамар хурунин сеняткарвал вилик девирра Ахцегь, Мегьарамдхуьруьн, Кьурагь, Кьасумхуьруьн ва Бакудин губерниядин Къубадин уезддин КцIар районра вилик фенвай. Кьилди къачуртIа, Куьре округда Кьасумхуьр, Алидхуьр, Къуюстан, Кьулан СтIал, Агъа СтIал, Вини СтIал, Мегьарамдхуьр, Гилияр, Агъа Арагъ, Курхуьр, Вини Ярагъ, Цицик ва Къутур-Куьредин участокдин вири хуьрер гам-халича хурунал машгъул тир.
Октябрдин инкъилабдилай гуьгъуьниз гамар хурунин сеняткарвал вилик тухуниз гьукуматдин дережада фикир гуз эгечIна. Советрин властдин сифтегьан цIуд йисуз республикада гамарин 14 артель ачухна, абур патал хуьрера дараматар эцигна. Артелрин филиалар цIудралди хуьрера кардик кутуна. Республикада сифтебурукай яз ачухайбурук Кьулан СтIалрин гамарин артелдин тIвар кьаз жеда. 1926-йисуз ачухай артелдихъ Испика, Рухуна, ХпитIрал вичин филиаларни хьана. Артелдин сифте председателвиле Убайдулла Фатуллаев хкяна. Хуьре-районда еке гьуьрмет авай и касди, республикадин ва адалай къеце кардик квай гамарин артелриз физ, анрай “цIийивилер” Кьулан СтIалрин артелдиз гъиз, гамар хурунин сеняткарвал вини дережадиз акъудна.
Москвада 1959-йисуз чапдай акъудай вичин “Дагестанские умельцы” ктабда журналист Д.Трунова Кьулан СтIалрин гамарин артелдин устадар тир, “30 йисуз кIвалах авур, цIудралди жегьил рушариз гамар хурунин сирер чирай” Рабият Алияровадикай, “норма 6500 кваг яз, гьар юкъуз 7500 кваг язавай” Сарат Муртузалиевадикай ва маса устIаррикай хуш келимаяр кхьенва. Кьулан СтIалрин гамар храдайбур республикадилай яргъарани машгьур хьана.
Дяведилай гуьгъуьнин 10 йисуз Кьулан СтIалрин артелди гамар хурунин кIвалах вад сеферда артухарна, адан йисан план лагьайтIа, 4400 квадратный метрдиз барабар тир. Яни артелди гьар йисуз 1400 гам хразвай. Абур неинки чи уьлкведин шегьерра, гьакI къецепатан уьлквейрани маса гузвай. Кьулан СтIалрин устадри храй гамари Нью-Йоркда, Дамаскда, Джакартада, Миланда, Салоникра, Лейпцигда, Брюсселда хьайи выставкайрани ярмаркайра пешекарар гьейранарна. Гамар международный аукционра багьа къиметрай масани къачуна.
Гьайиф хьи, гуьгъуьнлай Дагъустанда халкьдин къадимлу сеняткарвал “кьулу-кьулухъ” физ башламишна. 80-йисара Дагъустанда йиса 50 агъзур квадратный метр гамарни халичаяр хразвай, и кардал 20 фабрика (виликан артелар) ва 6000 дишегьли машгъул тир. Яваш-яваш неинки Кьулан СтIалрин, гьакI СтIал Сулейманан районда (гьакI амай чкайрани) кардик кваз хьайи Эминхуьруьн, Цицикрин, Испикрин, КIварчагърин… хуьрерин гамарин фабрикайрин ва цехрин кIвалахни акъваз хьана. Абур чкIайдалай гуьгъуьниз гзаф хуьрера дишегьлийри кIвалера гамар хразмай. Амма чи йикъара и кеспидал машгъул дишегьлияр амач лагьайтIани жеда.
Эхирдай мад Сария Агъашириновадин ктабдал хквен. Ана кхьенвайвал, лезги хуьрера виликдай 8-10 йис хьанвай рушари гамар хразвай. Гъуьлуьз гудайла (14-15 йис хьайила), рушарив чпи хранвай 2-3 гам жигьизар яз вугузвай. Гьайиф къведай кар мадни ам я хьи, къе лезги гзаф рушариз неинки гам-халича храз, гьакIни гамунин тарар, регъ, киркитI, гъаларин кIетI… вуч ятIани чизвач.
Хазран Кьасумов
