Виликдай гьар са лезгидиз гьеле аял чIа­валай чи халкьдин надир милли се­нят­кар­ви­лер —  кIарасдал нехишар атIун, яракьар, халичаяр, парчаяр гьазурун  ва ма­са крар таниш тир. А вахтунда лезги хуь­­­ре­ра кIвале­рин цлар ва чил милли нехишар алай халичайралди безетмишдай. КIвалин вири аваданлух, гьакI инсанрин пек-партал, кIвачин  къапар, безекар, гапу­рар ва чукIу­лар, гъаларалди ягъай нехишралди чIугун­вай шейэр — вири чкадин ус­тIарханайра гьа­зурзавай. Амма, гьа­йиф­ хьи, алай аямдин чи жегьилриз ибурукай са затIни чизвач. Идан кьилин себеб милли сеняткарвилер несилрилай несилрал атун тамамвилелди акъваз хьун я. Вири и крар советрин девирда лезгийрилай чпелай аслу тушир себебралди арадал атана…

Къейд ийин, халкьдин милли сеняткарвилер промышленностдихъ ва я коммерциядихъ галаз гекъигун дуьз къведач. ГьикI хьи, абур халкьдин руьгьдин уьмуьрдин са хел ва адан культурадин зурба къат я. Халкьдин культурадик чарасуз яз милли сеняткарвилер хьун лазим я. Абур галачиз халкьдин, лугьудайвал, “вичин чин”, имидж ва руьгь квахьда. Чи халкьдин милли сеняткарвилерикай виридалайни халичаяр хурун машгьур я. Чи халкь­дин векилар тир устад дишегьлийри хразвай халичайрихъ исятдани хъсан къимет­ ава. Гьа са вахтунда чна алай аямдин еридиз­ зайиф шейэр вилик кутуна, чи милли жавагьирар рикIелай ракъурзава (хци и месэлади­кай чун газетдин алатай нумрада раханва).

Къе лезгийри, энгел тавуна, бубайрин де­вирдилай чахъ аваз хьайи сеняткарвилер гъи­ле хкьун чарасуз я. Алай вахтунда вири дуьньяда инсанди вичин гъилин зегьметдалди арадал гъизвай шейэриз иллаки еке къимет ава. Фабрикайра гьазурзавай шейэр са акьван ерилубур яз гьисабзавач. Мисал яз, Европада саки вири кIва-лерин интерьердай куьгьне ва я алай аямдин устIарри гъилелди гьазурнавай шейэр аквада. Чеб экономикадин рекьяй иллаки вилик фенвай вири уьлквейра гьа икI я. Исятда чна гьар са лезги, чи халкьдин гьар са хизан ва тухум а кардин гъавурда тун лазим я хьи, декоративно-прикладной искусстводин гъилин зегьметдин и ва я маса жуьредал машгъул хьуни хейлин маса пешейрилай гзаф менфят гузва. Инал ихьтин са кардикайни лугьун чарасуз я: СССР-да хьиз, алай вахтунда Россиядани халкьдин художественный сеняткарвилер вилик тухуниз еке фикир гузва. Халкьдин художественный сеняткарвилер арадал хкунин, хуьнин ва вилик тухунин рекьяй государстводин политикадин хилер 1999-йисан      6-январдиз кьабулнавай “Халкьдин художественный сеняткарвилерин гьакъиндай” Федеральный Законди тайинарзава. Чи уьлкведа халкьдин милли сеняткарвилери арадал гъизвай шейэр къиметлу тирди хъсандиз аннамишзава. Милли сеняткарвилерикай веревирдер ийи­дайла, гьар са лезгиди а кар хъсандиз кьа­тIана кIанда хьи, суьгьбет гьакI кIвале ишлемишдай шей­эри­­кай ва я безекрикай ваъ, чи милли кье­тIен­вилер къалурзавай вичин жуьредин яржарикай физва. Эсиллагь артуханвал квачиз лугьуз жеда хьи, им этносдин хъсандиз ви­­лик фенвай культурадин бине ва халкьа­рин лап девлетлу адетар чирунин хъсан жуьрейрикай сад я. Гьавиляй халкьдин сеняткарвилер хуьн ва вилик тухун­ чи уьлкведа государстводин дережадин лап важиблу месэлайрикай сад яз гьисабзава.

РФ-дин промышленностдин ва алишверишдин министерстводин делилралди, исятда халкьдин художественный сеняткарвилерин хиле Россиядин 64 регионда авай саки 250 карханади кIвалахзава. Абуру 15 жуьре продукция гьасилзава. Вири санлай и хиле 30 агъзуралай гзаф инсанри зегьмет чIуг­ваз­ва. РФ-дин хейлин субъектра халкьдин худо­жественный сеняткарвилер хуьнин ва вилик тухунин са мураддин яргъал вахтунин программаяр кьабулна, кардик кутунва. Халкьдин хейлин сеняткарвилер Роспатентда къейднава ва чи уьлкведин законрал асаслу яз хуьзва. Федерациядин Советди, РФ-дин экономика вилик тухунин министерстводи, Роспатентди ва “Россиядин халкьдин художественный сеняткарвилер” Ассоциацияди халкьдин художественный сеняткарвилер хуьн ва мадни вилик тухун государстводин метлебдин лап важиблу месэлайрикай сад яз гьисабзава.

“Промышленность вилик тухун ва адан ери хкажун” программадин сергьятра аваз халкьдин сеняткарвилерин шейэр гьасилунин тереф хуьн патал алай вахтунда госу­дар­стводи Россиядин 34 субъектда авай, чпи халкьдин художест­венный сеняткарвилерин рекьяй кIвалах­завай 80 тешкилатдиз субсидияр ахъаюн фикирдиз къачунва. Абур чпиз федеральный бюджетдин такьатрин гьисабдай куьмек гузвай тешкилатрин сиягьдик кутунва. Ида абуруз неинки чпи ийизвай гьар жуьре харжийрин са пай арадал хкидай, гьакI шейэр маса гунин рекьяйни кIвала-хар тешкилдай мумкинвал гуда.

Къейд ийин, 2017-йисуз, халкьдин художественный сеняткарвилерин хилен тереф хуьн яз, гьукуматди 450 миллион манат, 2018-йисуз лагьайтIа, 615 миллион ма­нат пул ахъайна. Эхиримжи вахтара и хилез ахъайзавай пулунин кьадар йисалай-суз артух жезва. Халкьдин художест­вен­ный сеняткарвилер хуьн патал Россия­дин Минпромторгди исятда мадни са жерге­ серенжемар кьабулун фикирдиз къачунва.

Ихьтин шартIара къе лезгийрин гьар са хизандивай халкьдин художественный сеняткарвилерал машгъул тир хизандин кархана ачухиз ва государстводин патай куьмек агакьуник умуд кутаз жеда. Эхиримжи йисара государстводи халкьдин сеняткарвилерин шейэр гьасилзавай карханайра кIва­лахзавайбур патал бюджетдилай алава фондариз ракъурзавай пулар гьар йисуз артухарзава. Идалайни гъейри, къе государстводи халкьдин художественный се­няткарвилерин шейэр гьасилзавайбуруз кьезилвилерни (преференцияр) гузва.

Гьам Дагъустан Республикада ва гьамни Россиядин Федерациядин маса субъектра асул дикъет халкьдин художест­венный сеняткарвилерин махсус центраяр тешкилуниз гузва. И жуьредин тешкилатра областрин халкьдин художественный сеняткарвилерин устадрин гьар йисан конкурсар тухуда, халкьдин художественный сеняткарвилерин шейэрин презентациядин каталогар чапдай акъудда, регион­рин ва регионрин арадин хилен форумар ва квахьнавай милли сеняткарвилер арадал хкунин рекьяй кIвалахар тешкилда, об­ластрин музейра ва культурадин маса идарайра экспозицияр ва алишверишдин точкаяр арадал гъуниз куьмек гуда, халкьдин художественный сеняткарвилер регионрин образование гунин стандартрик кутада.

Кьиблепатан Дагъустанда, кьилди къа­чун­ хьайитIа, лезги районра, халкьдин худо­жественный сеняткарвилерин месэлайрал машгъул хьанвай махсус са центрани авач. Заз чи вири районрин кьилериз ихьтин­ суал гуз кIанзава: и кардин себеб вуч я? Ви­­ни­дихъ къейднавай месэлайрал маш­гъул хьун чи вири районра авай культурадин от­делрин, уп­равле­ний­рин везифайрик акатзава. Алай аямдин шартIара вири кIва­лахар чкайрал тешкилунилай эге­чIун лазим я. Чна чи халкьдин­ квахь­навай гъилин­-тупIун, ху­дожест­вен­ный сеняткарвилер ара­дал хкун патал алахъунар­ жезмай кьван артухарна кIан­да. Государстводи и рекьяй чаз гузвай мум­кинвилер гъиляй­ акъу­дун халкьдин вилик тахсиркарвал жеда.

Халкьдин художественный сеняткарвилер вилик тухунин мад са важиблу рехъ — им чи милли устIарри гьазурзавай шейэр маса гун тешкилун я. Государстводи исятда фадлай инихъ халкьдин сеняткарвилер авай чкайра туриствилин махсус комплексар арадал гъунизни куьмек гузва. Герек туристрихъ ва хуьрериз къвезвай маса мугьманрихъ милли сеняткарвилерал машгъул устIарри гьазурнавай шейэр къачудай мумкинвал жен. Алай вахтунда телевиденидин куьмекдалди Россияда халкьдин художественный гьар жуьре сеняткарвилер машгьурзава. И жуьре­дин шей­эр гьазурзавай вири карханайриз ва ус­тIарриз чпин гъиликай хкатнавай затIар гьар жуьре выставкайра ва ярмаркайра къалурдай мумкинвал гузва. Хейлин карханайриз халкьдин сеняткарвилерал машгъул жезвайвилин гьакъиндай статус гузва. Къейд­навай хьтин карханайривай РФ-дин мин­промторгдин, экономика вилик тухудай ми­нистерстводин, уьлкведин промышленность ви­лик тухунин фондунин гьисабдай умуми федеральный метлебдин кьезилви­лерикай менфят къачуз жеда. Милли сеняткарвилин шейэр гьазурзавай карханайриз Дагъустан Республикадани налогрин рекьяй региондин бязи кьезилвилер ава. Гьукуматдин патай ар­тухан кьезилвилер и хел патал кадрияр гьазурунин кIвалахриз ва туьквенар ачухуниз талукь жезва.

(КьатI ама)

Шерибан  Пашаева,

тарихдин илимрин кандидат