И шаирдин поэзияда зун гьамиша са гьихьтин ятIани вичин рикI ачухунин азадвили, шиирдин асантвилини кьезилвили гуя есирдиз къачузва, гьиссерин ачухвилелди, гафунин рангаралди, рифма галай, амма азад шиирдин кьетIен метрикадалди суьгьуьрда тваз­ва…

За фикирзава: Зульфикъар­ Къафланова­ кхьизвай цIа­рара гафари гьакI атирар ваъ, гатфарин атиррин кIун­­чIар чукIурзава, чпин акунрал­ди­ни ванералди­ чак хуькуьрзавай бендерин кIалубрани метафорайрин шикилра тунвай­. Ада кхьизва ва ам гатфарин гафарин-атиррин дуьньяда яшамиш жезва — вичин руьгь пияла ийизвай, хиялдик юзун кутазвай, вичин поэзиядин фантазиядиз къуват гузвай. ГьикI нефес чIугвазватIа, гьакI ада кхьинни ийизва, атирар гьиссзавайвал, адан руьгь суьгьуьрда твазвай гафарин ван къвезвайвал — гатфарин баядрин, рикI алай ванерин, хайи чилин манийрин, багъри ксарин сесерин, дишегьлийрал ашукь рикIерин гьавайрин…

Зульфикъаран поэзияда заз гьамиша чи уьмуьрдин гьиссерин сергьят авачир гьуьл жагъизва, гагь лалдиз, гагь рикI акъуддай сузадивди зи руьгьдин мензилрин кьер гатазвай. Ана — гьейран хьунин эпитетрин нефес, гьиссерин рикI тухудай ачухвал, чебни амал квачир гафаралди къалурнавай, ви чанда метафорайрин жагъин тийир хьтин цIелхемар куькIуьрзавай.

Гьар йикъан алатна фидай, метлебдиз куьлуь дерди-гьал кьулухъди авуна, заз и гьуьлуьн гафарин лепейрик экечIиз кIанзава…

И поэзия заз неинки вичин стилдалди, гьакIни вич къадакьра чуькьуьн тавунвай, азад шиирдин цIарцIелди мукьва я. Заз чидач, вичин чIалалди Р. Тагора гьикI кхьизвайтIа, адан шиирдин цIарцIи гьикI ванзавайтIа, амма урус чIа­лаз прозадалди элкъуьрнавай адан поэзияди, школада кIелзавай йисарилай эгечIна заз адетдин поэзиядилай гужлудаказ таъсирдай­. Ингье гила Зульфикъар­ лезги чIалал кIелзавай за чахъни Тагоранбуруз ухшар, «азад» шииррин жанрда кхьенвай эсерар (авторди вичини лугьузвайвал) хьунал шадвалзава. Амма лагьана кIанда хьи, Зульфикъаран азад шииррин жанрдихъ са кьадар та­йинсузвал ава. Гьи пата­хъай? Абурухъ рагъ­экъечIдай патан классикадин жанрайрин ачух, тестикь хьанвай сергьятар авач. Бес гьавиляй абур азад шиирарни тушни! Ибур Гафунал ашукь инсандин руьгьдин юзунар я — чпив артух дамахар гвачир, виле акьан тийидай хьтин, гагь-гагь чпик кстах надинжвални акатзавай, акъатай рангарин метафорайрин шикилра гьатнавай.

Абура чун къачузвайди дерин фикирар гафаралди лугьузвай гьевеслу шаирдин руьгьдин хъуьтуьл ва вич илитI тийизвай интонация я. Ам мад ва мад вичин гьиссерални секинсузвилерал хквезва, ам абуруз и патахъайни, маса патахъайни килиг хъийизва, гьар жуьреда къалурзава. Руьгьдин ялунри тамамариз тазвай и поэзиядин гафарин упражненияр, фикирдиз атун мумкин я, нубатсузбур жезва, артуханбур, тикрар хъувунар ва гафаривди къугъунар, амма гьикI абур, чеб илитI тийиз, рикIиз чими я чпин ачухвилелдини асантвилелди, чпин бинеда поэзия хьуналди!

Яргъал жегьил девирда рикIи чIугур са гьихьтин ятIани крар гагь-гагь бейнида, вири патарихъ чкIизвай гафарин цIелхемра гьатна, винелди акъат хъийида.

Рабиндранат Тагоран «Гитанджали» ва «Патан къушар», сифте яз заз лап кIевелай эстетикадин таъсир авур дуьшуьшар яз, зи аялвилин рикIел хкунра датIана амукьзава.

За абур кIелдай ва хиялри зун художественный фантазийрин генг мензилриз тухудай. Гуьгъуьн­лай заз чир хьайивал, Р. Тагора абур вичи прозадалди ингилис чIалаз элкъуьрнай… Лугьун хьи, ингилис чIалай абур Т.Л. Щепкина-Куперника урус чIалаз таржума авур жуьрени чIехи тарифдиз ла­йихлу я.

Тагоран «Патан къушарин» Щеп­кина-Куперникан таржумаяр — ибур лирикадин шедеврияр­ я, гуьрчегвилин идеалрини уьмуьр­дин зурбавили есирнавай, Гафунал ашукь гьевеслу касдин рикIин сирер гьатнавай. Зульфикъар, гьей­ран яз, вичиз гужлу таъсир авур Тагоран поэзиядикай рахадайла, зун ерли аламат жезвач. Адан и ашкъи-гьавалувални чIехи индусдин эсерар гуьзелдиз лезги чIалаз элкъуьруналди акьалтIна…

Зульфикъаран шиирри, белки, чпив кьетIендаказ эгечIун истемишзава. За абура авай кьакьан поэзия гьиссзава — им ахьтин лирика я, на лугьуди, шаирди, вичел яратмишунин артух гуж акьалтIар тавуна, тешпигь авачир ритмикадин бендера тунвай, абурни­ къенепатан рифмайри, чеб чпив кьадай сесери, тикрар хьунри кIа­лубра тунва. Лезги поэзияда мад садани и тегьер кхьизвач, мад са куьнизни и поэзия ухшар туш, гьич са куьнилайни ада чешнени къачузвач…

Ибур Зульфикъаран кьетIен, са гьихьтин ятIани сергьятра гьат тавунвай шиирар я. Зульфикъаран шиирда пуд цIарни жеда, кьудни, вадни… амма им хокку туш, я танкани, я рубаини. Им азад шиир я, вичиз кьетIен ритм, вичин интонацияр, вичин эгечIунар авай…

Ибур азад шиирар я, классикадин шииррин поэзиядин къайдайрикайни михьиз азад тушир, амма виридаз чизвай формайрин рамкайрални кIевелай амал тийизвай.

«Ритмадикай магьрум стиль акьалтI тавунвайди я», — кхьенай Аристотела. Зульфикъар патал гафар — чпе метлеб ва гьисс гьатна­вай кьефесар ваъ, шикилрин-об­разрин символар я, гьавиляй адан гафари рикIик хуькуьрзава, секинсуз ийизва, руьгьламишзава…

Рифмаяр адан шиирра гьакIан са хабар гудай зенгер туш, са вахтара А. Ахматовади кхьейвал, ван­ артухарзавай эстетикадин кье­­тIен алатар я, абуру цIарариз чеб кьатIун тавун намумкин тир кьетIен рангарни язава.

Абур бейхабар пайда жезва, фарашдиз экъечIнавай къацу набататра бирдан гьалтдай цуьквер хьиз, чпин михьивилелдини рикIиз чими хьуналди ви вилер шадардай…

Эхь, къенин юкъуз шиирар кIел­­­­завач… советрин девирда хьиз кIелзавач. Лугьузва, бес поэ­зия­ вичин чкадал хквезва, сечме чкадал, анжах хкягъайбуруз чидай. Пушкинан девирда тиражар лап гъвечIибур тир, «Современник» са шумуд виш экземпляр яз акъатзавай.

Гьелбетда, савадлу ксарни а вахтара хейлин тIимил авай, амма шиирар — савадлубурун ваъ, хкягъайбурун рикIин ем тир, поэ­зияни — инсандин крарин сечме область. Гьа и стилдин масабуруз ухшар тахьуна, хкягъайвиле Зульфикъаран яратмишунрин гьевесдин сир ава, а гьевесди азаддиз лув гузвай шиирар арадал гъизва.

Блока жегьил Ахматовадин поэзиядикай лагьай гафар малум я: «Ада гуя итимдин вилик кхьизва, амма кхьена кIанзавайди я Халикьдин вилик». Гагь-гагь кьилиз фикир къведа: бес Зульфикъара гьикI кхьизва? Ва аннамишзава: ина ахьтин са тайинвал авач. Эхь, са патахъай, вири и рикIяй акъат­завай ванер, эмоцияр гьатнавай­ цIарар ада са гьихьтин ятIани гужлу эмоцийрин таъсирдик кваз кхьизвай, амма ада абур… вилик акъвазна кхьизвай. Заз гьакI аквазва. Анжах и вичин вилик вичин руьгь ачухунин процессда гьамиша адалай чIехи са вуж ятIани авай, адалай вине авайди, Ам вич авай.

Зульфикъаран шиирар кIел­дай­ла, абурун деринра гьатдайла, са арада ихьтин фикирни къведа: акъваз кван, ибур шиирар яни? Ай-аман ибур къугъунар туштIа гьа гафарихъни гьиссерихъ галаз, лирикадин монологарни вязер, сегьнеламишнавай гафарни раху­нар, гьа са жуьре туькIуьр хьанвай шиирар мад ва мад тикрарунар, чпини вичин рикIин сирлу ва я ачух эверрин тарифрал гъизвай, эхирки, чеб чпелай пайда жезвай вичин­ гьевесдин къугъунриз рехъ гун?

Шаирди вичиз ганвай лирикдин пай гьевесдин и къугъунрин­ тIям акун патал истисмар ийизва­тIа гьа? РикIел хкин, Тынянова Блокакай гьикI кхьенайтIа: «Блок виридалайни чIехи тема я Блокан лирикадин». Бес Зульфикъаран вири лирика — им, кьилин нетижа хьиз, Зульфикъаран­ тема ачу­харун ва деринарун я эхир. Блока вичин шииррикай «са шумуд гафунин кIвенкIверал яр­гъи авунвай шихиникай» хьиз кхьенай­. За фикирзавайвал, гьар са ри­­кIивай кIвалахзавай шаир патал адан шиирар са жуьредин ших я, къуй вич гафарин кIвенкIверал тIарамар тавунвайди хьурай, Зуль­­фикъаран шиирар лагьайтIа, парчадин кIусар, адан тарцин хилерикай куьрсарзавай.

Зульфикъаран поэзия — им Гафуналди паквилиз ибадат авун я. Ахьтин Гафуналди, неинки чи ри­кIер руьгьламишдай, а руьгьдин­ экв чи уьмуьрдизни гъидай, гьакI­ни чи инсанвилин гьакъи­къатдиз Халикьдикай пай гудай, вичихъди­ чна вирида чи агъур ва михьи ийи­дай гьеректра ялна кIан­завай. Зульфикъаран шиирра­ гафар вичяй ахпа вири фикирар акъат­завай алемда уьмуьрдин эвелдин шикилдиз къвезва. Ина бинейрин бине ава, шаирдин мак­рокосмдин манийрин­ мани. Гафари кьабул тийизвай кIа­лубар авач, Зульфикъаран гафуни вичел алукI тийиз­вай эстетикадин партал авач.

Зи гаф

Цавун рушахъ,

Адан вацран хъуькъверихъ

къекъвезва.

Ада гагь гъамарин луьткведа аваз сирнавзава, гагь ам дердинин къайи кафандик ква, гагь ам йифе гьатзава, чIагъралай чIулав, тIурфан акъатнавай…

И гафуни, къимет авачир хийир­ди, вичин къуватни гуь­зел­вал­ квадарайла, шаир перишан­ жезва, гъамуни кьазва, вучиз ла­гьайтIа, и чIехи хийирни аламат «вилера экв амачир, дяведин хирери куднавай такьатсуз женгчидиз» элкъвезва… Зульфикъара га­­фарик абуруз­ эвелдай ганвай Халикьдин паюникай кутан хъийизва. За са гьина ятIани кIелнай: Велимир Хлебникова гьевеслу шаиррин яратмишунрин суьгьуьрлу жебеханайра гьатзавай гафарин гъуцарин гарарикай кхьидалдай. Зульфикъар вичин шиирра вири усал ва куьлуь затIаривайни краривай къерех жезва, ам манайринни метлебрин кьелечI-кьелечI нюансрал акъваззава, ванерин ва ибарайрин подсознанидин деринриз гьахьзава­. Ада гафаралдини ванералди анжах вязерзавач, абуралди ада суьгьуьрда твазва, ибадат ийизва­. И шииррин суьгьуьрчиди неинки­ хкязава ва михьзава, гьакIни абурун эквер-хъенарни, ну­рарни, цIарцIарарни, абур, хур ацIуриз, къенез къачузва, ахпа сел хьиз уьмуьрдиз акъуд­ хъийизва.

Поэзия — им Гафунин гатфар я, амни календарда къалурнавай хъуьтIелай кьулухъ къвезвач, чилин гуьрчегвилерал кьару руьгьера ам датIана хьун герек я.

«Гафунин гатфар» — им шаирдин гьиссерин сирлу гьерекатрин поэзиядин мозаика я, тIебии къенепатан сес я Гафунин искусствода тежрибалу яратмишзавай касдин, вичин экуь ва регьимлу ниятар жумартдиз пайзавай, гьаваяр я рикIик хкIазвай ва руьгь есирзавай, рикIин хирерини руьгьдин дердери чпел чан гъанвай.

«Гару — шаирди — лув гузва­ гьуьлелни тамал, вичин хсуси сес жагъурун патал». ИкI кхьенай­ чIе­хи индус Р. Тагора. Эхь, гьар са халисан шаир, за фикирзавайвал, вичин вири уьмуьрда чи гьакъикъат­дин музыкадай вичин гьаваяр, вичин чIалар акъудиз ва вичин манийрин ванерик кваз гьар йикъан дерди-гьалдилай виниз хкаж жез алахънава. Зульфикъар хьиз!

КьетIенвал ва къатар-къатар хьун, автордиз уьмуьр акунин поэ­зиядин гегьенш ва дерин бине Зульфикъаран вири лирикадин ми­ниатюрайра кьатIуз жезва, абура лап тIимил гафаралди авторди кIелзавайдал гьавалат тежедай кье­зил тегьерда вичин кьетIен шиирралди лугьузвай хабаррин къирер хразва.

Абура, акI жеда, гафар ва ибараяр тIебиидаказ ва гуж гъалиб тавуна гьатнавай къайда хабардин кьезил нефесдиз ухшар я, ам а кьадар асантдиз ва тегьне ягъиз тежер жуьреда атанва хьи, рикIел, жувалай аслу тушиз, гагь японрин хоккуни танка, гагь рагъакIидай па­тан рубаийрин цIарба-цIар таржумаяр хкведа… Ва мад жувалай аслу тушиз ухьт алахьзава, рикIе кьезил наразивал гьатзава, урус шаирри авунвай, дугъриданни, хъсан, рехне квачир таржумайра, адетдин къайдада рифмаламишнавай, Зульфикъаран и «азад» гьерекат, цIарари лув гун жагъун тавурла.

Ингье шаирдин азад шииррин стилдин чешне тир са миниатюрадин текст.

Зунни зи тIвар

Кьветхверар хьиз

Са ракIарай экъечIзава

куьчедиз.

Са ракIарай

Гьахь хъийизва кIвализни.

Амма садра

Зи тIвар кIвализ

Зун галачиз хкведа.

Миниатюра хъсандиз ритмаламишнавайди, гуя кьезил лувар квайди я, гафар тIимил, амма метлеблу я, вичин конструкцияни цIар янавай рифмади тIарамарнава (куь­чедиз — хкведа).

Фикирри тухузва зун: квелди я и кьадар рикIи чIугвадай, чпин амалсуз ачухвилелдини чимивилелди табийзавай къуват Зульфи­къаран бендерин?

Белки, абуру чеб ашкара тийиз­вай ви фикирарни гьиссер къалуриз, вакайни са жуьре соавтор ийизвайвиляй ятIа?..

Зериф гьиссерин лирик ва философ хьиз, ам гьамиша гьа­къикъат­дин месэлайри секинсуз ийизва. Абур адан шиирра вере­вирд авун дуьньядин гьаларикай­ ва крарикай фикирра акцентар датIана дегиш хьунин процесс­диз элкъвезва. Интонацияр, шиирдин кьилин фикирдихъ галаз кьадайвал гафар хкудна къалурдай ва тикрардай са къайда хьиз, З. Къафланован шиирриз лап кIе­велай хас я. Ада и къайда, ян тагана, бегьерлудаказ ишлемишни ийизва…

(Урус чIалай таржума. Ма­къа­ла куьруь авуна гузва. Ам вири «Самур» журналдин нубатдин нумрайрикай садай кIелиз жеда).

Фехредин  Оружев,

урус чIалал кхьизвай шаир, литературовед, педагог