Кьасумхуьряй экъечIна, Кьурагьиз фидай рекьин эрчIи пата, Арагърин хуьруьн мулкара, вичин вахтунда лап хъсан ери аваз эцигай дарамат гила авай гьал акур касдин пер хазва. Кьве гьавадин и гуьзел дарамат вучиз икI къайгъусузвилелди гадарнаватIа сир я. МискIиндин халис шагьидар тир цлара тунвай тарихдин къванерал вуч кхьенватIа, гьайиф хьи, чавай кIелиз хьанач. Итижлу тир абурал вуч кхьенватIа.
МискIинди мусурманрин уьмуьрда лап важиблу чка кьазва. Кьилин везифадикай лагьайтIа, гьелбетда, ам капIдай чка я. Жемятдихъ галаз ийизвай кпIунин суваб-дережа кьилди ийизвай кпIунилай 27 дережадин гзаф я лугьуда. Кьвед лагьайди, гьар гьафтеда садра жуьмядин кпIунал кIватI жез, ана мусурманар сад-садахъ галаз гуьруьш-таниш жезва, абурун арада садвал, стхавал, гьуьрмет арадал къвезва. Гьар жуьмядин кпIунин вилик имамди мискIинда жемятдиз вяз-насигьатдин суьгьбетар ийизвайди ва, адет яз, мискIиндиз вичин медреса, муаллимар ва муталимар (диндин тарсар къачузвай жегьилар) авайди фикирда кьуртIа, им чирвилеринни тербиядин макан я. Тарихдай малум тирвал, виликрай, адет яз, гьар са мискIиндихъ медресани галай.
МискIиндихъ хийирлу маса артуханвилерни ава: рекьевай касдивай ана, дастамаз къачуна, капI ийиз, юргъунвал алудиз, йиф акъудиз жеда. И кар фикирда кьуна, эхиримжи вахтара суваб патал рекьерин къерехра эцигзавай мискIинар чими полралди, халичайралди, дастамаз къачудай къулай чкайралди, гьатта гьамамралдини холодильникралди тадаракламишзава. «Аллагьдин кIвал» я кьван, аваданлу ийизва. Ам агалдай ихтияр авач, анжах гьар са касдивай меденивал, михьивал хуьн истемишзава.
Малум тирвал, дуьньяда лап сифте мискIин пак Кябе я. Ам чи Пайгъамбардин девирда туькIуьр хъувуна. Гуьгъуьнлай Мегьамед пайгъамбар (Аллагьдин патай салам ва салават хьуй вичиз) Меккадай Мединадиз фейила (гьижра авурла), Ада ана сифте нубатда вичиз яшайишдин кIвал ваъ, мискIин эцигна. Вучиз лагьайтIа, Аллагьдиз чилел виридалайни хуш авай чкаяр мискIинар я. Ни Аллагь патал мискIин эцигайтIа, Аллагьди адаз Женнетда чIехи имарат эцигда лагьанва.
МискIиндин лайихлувилерикай рахадайла, Мегьамед пайгъамбардин (Аллагьдин патай салам ва салават хьуй вичиз) кьве гьадис гъун бес я (мана): «Аллагьдиз виридалайни кIани чкаяр мискIинар я ва виридалайни такIан чкаяр — базарар» (Имам Муслим). «Вуж вичиз хийир шей чирун ва я хийир шей масадаз чирун патал пакамахъ мискIиндиз фейитIа, адаз тамам умра авур касдиз жезвай хьтин суваб жеда; вуж — вичиз хийир шей чирун ва я хийир шей масадаз чирун патал, нянрихъ мискIиндиз фейитIа адаз тамам гьаж авур касдиз жезвай хьтин суваб жеда!» (аль-Гьаким; Албаний). МискIиндиз михьидаказ, яни гъилер чуьхуьн гваз, жуьмядин кпIунал гьатта чуьхуьнагар авуна ва кутугай михьи партал алукIна фена кIанзава…
Эхирдай къейд ийин, и макъала чна са вуж ятIани тахсирлу авун яз ваъ, авай гьакъикъат къалурун, нукьсан туькIуьр хъувун, акьалтзавай несилриз дуьз рехъ къалурун патал кхьенва. Чун диндиз кIур гуз, мискIинар чукIуриз хьайи ХХ асирдин 30-йисара авач эхир. Аллагьдиз шукур хьуй, къе диндиз рехъ ачух я. Дагъустан мискIинрин (1400-дав агакьна анжах жуьмя-мискIинар ава) ва гьаждал фенвайбурун кьадардал гьалтайла, Россияда сад лагьай, тахсиркарвилерин жигьетдай эхиримжи чкадал ала. И кардал чна дамахзава.
Дашдемир Шерифалиев
