Куьгьне хуьрер
“Лезги газетдин” алай йисан 3 ва 4-нумрайриз акъатнавай кьилин редактор Мегьамед Ибрагьимован “Тарих гъиляй акъатзава” ва муаллим, тIвар-ван авай шаир Сажидин Саидгьасанован “Куьгьне хуьрерал чан хкин” макъалайриз къуват гуналди, заз жуван фикирарни лугьуз кIанзава. Виликамаз къейд ийин хьи, ватанпересри къарагьарнавай месэла къенин юкъуз лап важиблуди я. Зи ихтилат Кьурагь райондин Кьуьчхуьррин хуьруьн кьве мискIиндикай физва.
Саки яхцIур йис идалай вилик заз Кьуьчхуьррин хуьре муаллимвиле кIвалахун кьисмет хьанай. Дугъриданни, а чIавуз зун тахминан 13-асирда эцигнавай мискIинрин дараматри, гьакI хуьруьн пуд патахъ галай ва хуьруьн юкьвал алай а саягъда къадимдаказ эцигнавай чархунин муькъвери гьейранарнай. М.Ибрагьимова къейдзавайвал, вич и мукьвал йикъара Кьуьчхуьриз фейила, мискIиндин цларал рангаралди чIугунвай жуьреба-жуьре шикилар чир хъжезмалдай. Ана кIвалахдайла, абур зазни акурди я. Чи тарих гъиляй акъат тавун патал дагълара баябан хьанвай куьгьне хуьрел са бубат чан ахкьалдаруник, надир имаратар къайдадиз хкуник гьар са касди къуьн кутун лазим я. Белки, са бязи ксариз и кIвалах ерли хуш туш жеди. Бес халкьдин тарих гъиляй-виляй вегьедани чна?
Вичин вири уьмуьрда акьалтзавай несилриз чирвилерни тербия гайи, алай вахтунда Мегьарамдхуьруьн райондин мулкарал алай Бугъдатепе хуьре (аниз кьуьчхуьрвияр куьч хьанва) яшамиш жезвай агъсакъал Рамазанов Нажмудин муаллимди заз суьгьбет авурвал, хуьруьн кеферпатахъ галай чархунин муьгъ вахани стхади текдаказ (муькъуьн кьакьанвал саки кьве мертебадин кIвалер кьванди тир) эцигайди я лугьудай. Килиг садра, тахта-шалман, гьакI эцигунриз герек маса затIарни гьат тийизвай дар девирда ахьтин дарамат эцигун аламатдин кIвалах тушни?! Гаф атай чкадал заз лугьуз кIанзава хьи, саки 25 йис идалай вилик хуьруьз гьахьзавай кIамал алай муькъуьн са пай ацахьна. А чIавуз хуьре сад-вад хизан яшамиш хъжезмай, гьакI, паталай атана, ина чпин хсуси мал-лапаг хуьзвай малдарарни авай. Амма гьикьван абур муьгъ арадиз хкиз алахънатIани, арадал затIни атанач. Муьгъ михьиз чкIанай.
Ватандин ЧIехи дяведи советрин халкьдин уьмуьрда дерин гел турди садазни сир туш. Фронтда телеф хьайи кьегьалар рикIелай алуд тавун патал абуруз гьар са хуьре обелискар эцигнава. Алатай асирдин 70-йисара гьа винидихъ за тIвар кьунвай Нажмудин муаллимди, дяведа телеф хьайи хуьруьнвийриз хсуси такьатрихъ вичин гъилералди школадин патав гуьрчег обелиск эцигнай. Къе лагьайтIа, ам квез элкъвенва? Кьуьчхуьррин жемятдин арада, и имарат хутахна, чеб куьч ва бинеламиш хьайи Бугъдатепеда эхциг хъийидай кас вучиз хьаначтIа?!.
Дугъри я, эцигзавай месэлаяр гьялиз ва кьиле тухуз регьятбур туш. Вучиз? Сад лагьайди, и кIвалахар тамамарун патал хейлин пулдин такьатар герек я. Абур жагъурунни регьят туш. Кьвед лагьайди, и кIвалахар тамамардай халис ватандашар майдандиз экъечIун лазим я.
Чаз малум тирвал, кьве сеферда — сифте Кьуьчхуьра (ана зани иштиракнай), гуьгъуьнлай Бугъдатепеда бунтчи шаир, ханаринни беглерин хура уьтквемдаказ акъвазай ва вичин ялавлу шиирралди ханаринни беглерин чIуру крар, амалар негь авур Кьуьчхуьр Саидан шииратдин йикъар къейднай. Им кьуьчхуьрвийри чпин намусдин пак буржи кьилиз акъудна лагьай чIал тир. Гележегда, белки, акьалтзавай несилди и кIвалахдиз мадни еке къимет гуда. Анай тIвар-ван авай, республикадилай къецени машгьур хьанвай, чпи алай вахтундани чи чIехи Ватандин жуьреба-жуьре пипIера намуслувилелди зегьмет чIугвазвай ксар тIимил туш. Абуру, за умуд кутазва, чи арадай акъатнавай маса ксарин экуь къаматриз бахшна, жуьреба-жуьре мярекатар тухуда, куьгьне хуьрерал чан хкуникни пай кутада…
Ихьтин крарикай яргъалди рахаз жеда, кар анал алач. МискIинар, муькъвер, рекьер, регъвер ва чпихъ тарих авай чкаяр хуьн чи виридан умуми буржи тирди рикIелай ракъур тийин! Эхиримжи вахтара аранрай бязи хизанар дагълариз куьч хъжезвайди, багъри ерийрал хквезвайди чаз аквазва. Гележегда ихьтин хизанрин кьадар мадни артух хьуник умуд кутаз жеда. ГьикI хьи, девирар я: къе са жуьре акуртIа, пака гьалар маса патахъ дегиш жезва. Бубайрин ерияр гадарна виже къведач.
Абдул Самедов
