(Етим Эминан 185 йисан къаршида)
ЦIинин йисуз лезги литературадин бине эцигай Етим Эмин дидедиз хьайидалай инихъ 185 йис тамам жезва. Ам рагьметдиз фена 145 йис алатнава. Амма адан ирс тамамдаказ кIватI хъувунва, адан ашкара тир эсеррай чна бегьемдаказ кьил акъуднава къени лугьуз жедач.
Мисал патал къачун чна адан «Дуьнья гургьагур» шиир. А эсер, аквадай гьаларай, 1877-йисуз Дагъустанда Урусатдин пачагьдиз акси бунтар башламиш хьана, Лезгистан чIехиди вуж я, гъвечIиди вуж я кьил акъат тийидай гьалдиз атайла, кхьенва. Ам 1948-йисуз Н.А. Агьмедова акъудай Е. Эминан шииррин кIватIалда 4 бендинин эсер хьиз сифте яз ганвай. Гьа авторди 1957-йисуз туькIуьрай классикдин шииррин кьвед лагьай кIватIалда эсер 5 бендининди яз чапнавай. Са кьуд-вад йис вилик чаз и шиирдин араб гьарфаралди кхьенвай са вариант Р. И. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардай, муькуь вариант Гъ. М. Садыкъидин архивдай ва пуд лагьай вариантни ахцегьви Ш. Г. Мирзоеван гъиляй гьатнай. Чаз гьат хъувунвай шиирдин пуд вариантни Эминан девирда чарарал кхьенвайбур тир. Абурай шиир Эмина вичин тахаллус Дили-Вирана тир касдиз, яни мамрачви Мирзе-Къазанфараз кхьенвайди якъиндаказ аквазвай. Эсердин 1957-йисуз Н. Агьмедова акъудай вад бендиникай ибарат вариант, адак квай гъалатIар гила чи гъиле гьат хъувунвай вариантрин куьмекдалди хкудна, герек тир баянарни галаз, 2022-йисуз чапдай акъатай «ЦIувай куз тахьай цIарар» тIвар алай Етим Эминан шииррин ктабда чна ганвай. А ктабда чун вичикай рахазвай шиирдин сад лагьай бенд ихьтинди тир:
Дилийрин девран я дуьнья гургьагур,
Гьар са буба гачал хан я дуьньяда.
Инсанар хьайила хебни жанавур,
Дугъриди игридаз кван я дуьньяда.
Аялзамаз и бенд кIелайла, зун адан кьвед лагьай цIарцIин гъавурда акьуначир. Яраб вучиз гьар са буба и дуьньяда гачал хан ятIа лугьуз а девирда зун фикирдик акатнай. А чIавуз зун патал лезги чIалан еке «авторитет» тир зи чIехи диде Айишатавайни и цIарцIин гъавурда зун тваз хьаначир. Ахпа и цIарцIин сирдикай за зи муаллимривайни, зун чIехи хьайила, жув таниш хьайи филологривайни хабар кьунай, амма и бендинин кьвед лагьай цIарцIин сир заз сакIани ачух хьаначир.
Са къад йис идалай вилик А. Г. Гуьлмегьамедован лезги чIалан словардай заз акуна хьи, а филологди «гачал хан» келимадин мана «вичи-вич вине кьадайди» лагьай чIал я лагьана ачухарнавай. ЯтIани, вучиз гьар са буба, яни гьар са яшар хьанвай инсан и дуьньяда вичи-вич вине кьадай кас яз Эмина гьисабзавайтIа гъавурда акьун зун патал четин кар яз амукьнай.
Ихьтин фикиррик кваз, и йикъара, шиирдин чарарал кхьенваз, чав агакьнавай вариантриз зун мад сеферда килиг къувуна. Чи бахтунай, Гъ. М. Садыкъидин архивдай гьат хъувунвай эсердин вариант авай дафтар шиирар кхьидай къайдайрин гъавурда авай касдин дафтар яз хьана. Адакай чна «Лезги газетдин» 2024-йисан 15-февралдиз акъатай 6-нумрада кхьенай. Адан иеси Етим Эминан дуст мамрачви Мирзе-Къазанфар яз хьана. Гьада я а дафтардиз чи чIехи шаирдин эсерар кхьенвайди.
Дафтардай аквазвайвал, Мирзе-Къазанфараз «Дуьнья гургьагур» тIвар алаз машгьур тир шиир къушмадин тегьерда кхьенвайди чизвай. А тегьерда кхьенвай шиирдин гьар са цIар чпин арада цезура (шиирдин цIарцIе ритмдин жизви акъвазун) авай 6 ва 5 слогдин (гьижадин) келимайрикай ибарат яз жеда.
Мамрачви Мирзе-Къазанфара чав агакьарнавай Етим Эминан «Дуьнья гургьагур» эсер кхьенвай чарче, вичин шикил чна инал гузвай, цIарара авай цезурайрин чкаярни къалурнава.
Шиирдин сад лагьай бендинин кьвед лагьай цIар мамрачвиди и жуьреда кхьенва:
Гьар са буба-качал* ханйа дуьн-йада…
Инал (*) лишанди цезурадин чка къалурзава, и цIарцIе «качал» гаф «гачал» гаф кхьидай са жуьре я. Цезура «качал» гафунилай гуьгъуьна хьуни Эмина и шиирда «гачал хан» келима мягькем ибара хьиз ишлемиш тавунвайди, «буба-качал» келима мегькем ибара хьиз кхьенвайди къалурзава.
Чна къе «хан я дуьньяда» хьиз кхьизвай Эминан келима лезги чIалан орфографиядин къайдаяр гьеле арадал татанвай девирда Мирзе-Къазанфара араб гьарфаралди «ханйа дуьн-йада» хьиз кхьин мягьтел жедай кар туш. А мамрачвиди кхьенвай цIарцIе «буба» гаф «баба» гаф хьизни кIелайтIа жезва.
А гаф гьикI кIелайтIани, са кар якъин я: Эминан шиирдин чна вичикай ихтилат ийизвай цIарцIе авай цезурадин чкади къалурзава хьи, а цIарцIе «гачал хан» мягькем ибара туш, ада мягькем ибара «буба-качал» ва «баба-качал» келимайрикай сад я.
«Баба» гаф къенин лезги чIала авач. Азербайжанвийрин чIала baba гаф ава. А гафунихъ, «чIехи буба» келимадин манадилай гъейри, «адетдин» гафунин манани ава. Амма «адетдин» гафунин манада а гаф азербайжанвийрин чIала инсандин пеше къалурзавай гафунилай гуьгъуьнай, алава гаф хьиз ишлемишда: Mən bir müəllim babayam (Зун са муаллим я адетдин); cütçü baba (туьрезчи адетдин). «Баба-качал» келимада «баба» гаф инсандин пеше ваъ, ери къалурзавай «качал» гафунихъ галаз алакъада ава, а гаф вични алава гаф хьиз ишлемишнавач — ам «качал» гафунин вилик ква. Са шумуд йисуз Къубада, Ширванда ва Шекида хьайи ва вичиз азербайжан чIал хъсандиз чидай шаирди а чIала авай baba (адетдин) гаф, ам ишлемишунин къайдаяр чIурна, бажагьат вичин шиирдин цIарцIе твадай. Мадни къейд ийин, я Эминан амай шиирра, я маса шаиррин яратмишунра, я лезги фольклорда чаз азербайжанвийрин baba (адетдин) гаф лезги чIала ишлемишунин гелерни гьатзавач. ГьакI хьайила, чна «баба-качал» ваъ, «буба-качал» келимадиз артух фикир гун герек я.
Р. И. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардай ва Ш. Г. Мирзоеван гъиляй гьатнавай и шиирдин вариантра араб гьарфаралди кхьенвай «буба качал» келима арада гафар къакъудзавай са лишанни авачиз, са гаф хьиз кхьенва. И карди «буба качал» келима Эмина мягькем ибара хьиз ишлемишнавайди къалурзава. Мумкин я и ибара, шаирди азербайжанвийрин чIала авай atası keçəl (буба гачал тирди) келима чешне яз къачуна, гьа девирдин лезгияр гъавурда акьадай тегьерда туькIуьрнавай ягьанатдин гаф хьун.
2017-йисуз Къ.Х. Акимова чапдай акъудай лезги чIалан гафарганда «бубакачал» гаф къалурнава, вичихъ «качалдин хва» келимадин мана авай. АкI яз хьайила, а мягькем ибарадин маса чIала авай бине кьве гафуникай ибарат тирди фикирда аваз, ам арада дефис авай кьве гаф хьиз къалурна, вич авай Эминан шиирдин цIар ихьтин кIалубда аваз кхьиз жеда:
«Гьар са буба-качал хан я дуьньяда…»
ИкI кхьейла, цIарцIин манани тайинди жезва, ам «/къенин юкъуз/ гьар са качалдин хва и дуьньяда хан я» лагьай чIал жезва. Дугъриданни, 1877-йисуз хьайи бунтарин вахтунда пара кьадар чпин бубаяр вужар ятIа бегьем тийижир инсанар, чеб цIийи «гьакимар» я лугьуз, лезги хуьрера къекъвез хьана. Ихьтинбурукай ван хьайи Эмина мумкин тир «чпин бубаяр качалар тир ксарни гила чеб ханар я лугьуз ава» келимадин мана авай фикир вичин шиирда лугьун…
Вуч лугьузва кIелдайбуруз чун инал рахай Эминан са цIарцIи? Ада лугьузва: чун къени, «чи вири» тир кас кьена 145 йис алатайлани, малум тир адан эсеррин цIарара авай дерин фикиррин гъавурда бегьемдиз акьунвайди туш…
Мансур Куьреви
