Дагъустандин хуьруьн майишатдин лайихлу работник, зегьметдин ветеран Р. Гь. Рамазанов 1935-йисуз Сулейман-Стальский рай­ондин Кьулан СтIалрин хуьре дидедиз хьа­на. Гьеле аялзамаз колхозда зегьмет чIугваз эгечIай адан уьмуьр датIана кIвалахдин яцIа аваз фена, ам гьамиша хуьруьнвийрин дердийрик кумукьна. Виридахъ галаз санал уьмуьр абад хьун патал зегьмет чIугур адаз вичикайни, девирдикайни лугьудай гафар, ачухдай фикирар ава.

Адан уьмуьр цIийи несилриз лайихлудаказ яшамиш хьунин чешне я. Рамалдан Гьажимурадовичан рикIел хкунрин ва веревирдерин “Гьа ихьтин уьмуьр хьана” ктаб “ЦIийи Кавказ” дестеди чапдиз гьазурнава. КIелза­вай­бурун фикирдиз чна адай чIукар теклифзава.

А йисуз 

И чун ацукьнавай кIвалер 1935-йисуз чи бубади эцигайбур я. Буба Гьажимурад, кIел-кхьин тийижир хуьруьн итим, колхозда арабачи тир, вични, а вахтара лугьудайвал, зарбачи. Вич ам зи рикIел тIимил алама. ЧIехибурун ихтилатрай буба зи фикирдиз гъиле малар гьалдай, элкъуьрна гьалкъада тунвай жумун тIвал аваз къвезва: тIарам, таб гудай яргъи тIвал я, къулай хьурай лугьуз, арабадин хиве авачирла элкъуьрна кьазва… Диде Эрзибата колхоздани кIвалахзавай, хуьре ачухнавай халичайрин фабрикадани. Абуруз чун ирид аял хьана: залай гъейри, мад ругуд рушни­.

Гатуз, августдин вацра, зун дуьньядиз атай 1935-йис чи хизан патал гьам шад, гьамни перишан вакъиайралди лишанлуди хьанай. А йисуз Москвада кIватIай колхозчийрин сад лагьай съезддиз райондай ирид делегатдик кваз зи бубани фенай. ЧIехи диде Угъланбигиди рикIел хкидай кIва­чериз шалар-шаламар яна абур гьикI рекьиз экъечIнайтIа, СтIал Сулеймана абур гьикI шиир кIел­на рекье тунай­тIа. Москвадай бубади мукьвабурукай гьар садаз савкьат яз са калушар­ни са шумуд метр хун хканай­. Ада съезддал Сталин атайдакай, чилин кIа­­ник квай шегьердикай — метродикай­ ва маса меркезда акур-такурдакай ахъайдай.

Бубадихъ Шихмегьамедни Шихвелед лугьуз вичелай гъвечIи кьве стха авай. Шихмегьамед хуьруьн советдин секретарь тир. Ам гьа 1935-йисуз, къанни вад йиса авай, гьеле мехъерни тавунвай жегьил итим яз, уьзуьрдикди рагьметдиз фенай.

Шихвелед имини зи гъвечIи халу Къурбан Алискеров 1937-йисуз Москвадиз Калининан тIварунихъ галай кьилин художественный училищеда кIелиз фенай. КIелиз абур халичайрин фабрикадай ракъурнай. 1939-йисуз абур кьведни финнрихъ галаз хьайи дяведиз тухвана. Анай хтайла, абуру чпин кIелун давамарна. Захъ чIехи халу Искендарни авай (стхаяр кьведни дидедилай гъвечIи­бур тир). Адакай I936-йисуз хуьруьн Советдин председатель хьана.

Ахпа дяве…

Финнрихъ галаз дяведай сагъ-саламатдиз хтана,  Москвада кIел хъийизвай Шихвелед имини Къурбан халу Ватандин чIехи дяведиз фена. Абур кьведни эвленмиш тахьанвай жегьилар тир. Шихвелед имидилай вич фронтда ава лагьай са чар хтанай, мад адакай ван-сес хъхьанач, ам гел гала­чиз квахьна. Къурбан халудиз эл­къвена хтун кьисмет хьана.

Хуьруьн советдин председатель Искендар халуни фронтдиз физ кIва­чин хьана. А вядеда армиядиз эверзавайди 35 йисан яшдалди авайбур тир, адалай яшлубур гуь­гьуьл­лудаказ физвай. Ахьтинбурук акатзавай зи бубани Искендар халудихъ галаз санал дяведиз фена. Абур кьведни фронтда те­леф хьана.

Дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара чи халкьдал акьалтай азият-зиллетдикай, инсанар гьатай дарвиликай мад лугьун герек къвезвани? Итимар амачир хуьрера рагьметдиз фейидаз сур атIудай кас жагъидачир. Инсанар каша гьелекдай. Чи къуншидал дяведилай гуьгъуьнин залан йисуз пуд чувал къуьлуьхъ кIвалер гьикI маса ганайтIа, зи рикIел алама.

Чи ПIирерин тухум чIехиди, хуьруьн вири крарик, хийир-шийирдик квайди тир. КIвале итим амачирвиляй, аялзамаз зун герек кар-кIвалахда чIе­хида хьиз иштирак ийиз вердиш хьанай. А девирда кьериз-цIаруз жедай ме­хъеррик фидай. ( РикIел алама: ме­хъерик жуван тIур тухвана кIанза­вай­ди тир.)

Бубади, зегьмет чIугвадай лежбер итим яз, вич фронтдиз фидалди вилик хкана кIвализ кьве араба, тонндилай виниз, техил эцигнай. ЧIехи дидеди адакай недайди амачирбурузни пайдай.

Зи вахар вири дяведин ва адалай гуьгъуьнин йисара кьена. Кьуд йиса авай гъвечIи вах чи кIвалеривай физвай къубудиз аватнай. Зул  тир, сентябрдин варз, дидеяр никIе гьажикIаяр атIуз, аялар — куьчеда къугъваз. Ма ана гьикI хьанатIа, галкIана алукьна, аватна дигидай вахт яз яд гзаф авай къубудиз… ГьакIани дердери кузвай диде, гъвечIи аял квахьна, ахпа адан мейит къубудай акъудайла, азарлу хьана, адак чIур жедай хесет акатна. Зун гьамиша адан гуьгъуьна жедай. Диде вичин уьмуьрдин эхирдалди азарлу яз амукьнай.

Гьа икI, дяведилай вилик йисара буба кьилел алай, са куьникайни дарвал авачиз дуланмиш жезвай, гзаф аялрин рахун-хъуьруьн авай хизанда чун пуд амукьна: зунни, дидени, чIехи диде, чи кIвал яд атIай регъуьз­ ухшар хьана.

Къурбан халу

Дяведай чибурукай элкъвена хтайди, за лагьайвал, анжах са гъвечIи халу хьана.

1943-йисуз, худда женгер физвайла, ам къалурай викIегьвиляй цIуд йикъан отпуск гана хуьруьз ахъайнай.

Сентябрдин варз тир, зун сад лагьай класс­диз фенвай. Гила виридаз хъсандиз чир хьанвай санаторий-профилакторий алай чи Купул-ятарив келемрин сал цанвай. Келемар тухуз аниз аскеррин машинар къведай. Гьахьтин йикъарикай са юкъуз Къурбан халу, лейтенант, офицердин форма, къвалал тапанчияр, кьилел пилотка алаз хтана ахкъатнай. Хъфидайла, ада пилотка заз тунай. Уьмуьрда мад захъ тахьай хьтин а багьа савкьатни завай вичизни пилотка кIанзавай, анжах фронтдай вичин халу хтун тавунвай са гадади чуьнуьх хъувунай.

Къурбан халуди ихьтин ихтилатни авунай. Ам мад са юлдашни галаз парашютралди немсерин далу патаз вегьенай: абуру “язык” кьуна кIанза­вай­. Немсерин офицер есир кьуна, ам гваз пуд югъ тамара хьайидалай кьулухъ, эхирни абур партизанрал агакьнай.

А вахтара фронтдихъай кьил баш­­­танзавайбур, тамара гьатнавайбурни авай эхир. Къурбан халудиз мукь­вабурукай лугьудайбур хьана: вун хъфимир, атIад-муькуьд… Ваъ, ла­гьана ада, жедай кIвалах туш, фронт­диз хъфена кIанзавайди я. Чи ди­дедиз гъвечIи вахни авай. ГьикI ятIани ибурукай садан сивяй акъатналда: “Чан стха, гъилел-кIвачел са хер кьван­ни хьана хтурай ман вун!”

Фронтдиз хъфей Къурбан халудилай са вацралай чар хтана: бес, зун кIвачел хер хьана госпиталда ава. АтIа гафар мецелай алатайдаз экъуьгъиз хьанай, агь авуна, галукьна адахъ лугьуз.

Къурбан халудиз Яру Гъетрен  орден, женгинин са кьадар медалар авай. Агъадай, кIегьебдай, кIвачел хер хьайи ам уьмуьрлух кьецIи яз амукьнай.

Фронтда хьиз, Къурбан халу амай вири крарани викIегь итим тир. Савад­лу, кьатIунар хци кас тирвиляй, адал важиблу къуллугъар ихтибардай. Адакай бригадирни хьана, учетчикни, ск­лад­чини, бухгалтерни. 1956-йисуз ам чи колхоздин  председателвилени хкянай.

Къурбан халудин хизанда цIуд аял, вад рушни вад гада, чIехи хьана. Вич ам 80 йисан яшда аваз 1999-йисуз рагьметдиз фена.

Зун — колхозчи

Зи зегьметдин книжкада 1950-йисалай, яни цIувад йис тамам тахьанвай гада яз колхозда кIвалахиз эгечIайди кхьенва. КIелунал зи рикI алай, чирвилер къачун заз четин акъвазайди туш, амма кIвалахна кIанзавайвиляй, школадиз гьамиша физ жедачир. Вад, ругуд, муьжуьд лагьай классра за кьве-кьве йисуз кIелна.

Чи кьве къунши, дяведай хтанвайбур, бригадирар тир. Нянихъ абур кIвалахар куьтягьна кIвализ агакьайла, за, гъвечIи гадади, абурун балкIа­нар чуьлдиз тухудай. Пака­махъ­ни, экв жедалди, къарагъна, фена хкана абур бригадиррин варарал кутIун хъийи­дай. И кIвалахдай заз зегьметдин зур югъ кхьи­дай­.

ЦIуд йисуз за колхозда тавур кIвалах амач. Дагъдани хьана зун, ка­лани.

КIвалахдай итимар бес жезвачир. Чуба­нар­ дагъдиз физ кIвачин хьайила, заз эвердай: “Гада, вунни фена кIан­да!” Ма “ваъ” гьикI луг­ьудай? Суьруьдин гуьгъуьна аваз рекье гьатдай Кьурагь дагълариз. Машинар авайди тушир, хуьрериз абур 1950-йисалай сад-кьвед акъатиз эгечIнай. Са бал­кIан жедай, чIехи чубандин, гагь-гагь зунни акьахдай адал. Ичинай яна — КIур­кIур хуьрел. Анайни дуьз винелди, Гьажидин къванцив. Ихьтин тIвар алай чарх авайди я ана. А чархувни агакьайла, гирведилай агъуз вацIун де­редиз эвичIдай. Анани, Агъа Макьа­рин мензилра — Сафар-дагъдин яйлахра, чи колхоздин 500 гектар чилер авай. А дагъдай килигайла, агъадай, вацIун кьеряй Агъулиз физвай машин спичкадин кьал хьиз аквадай.

Калани, гилан ЦIийи Макьарин кIаник, чи бубайрин чилер авайди тир, ахпа колхоздихъни ана 1600 гектар галумукьнай. Ана, гамишралди цан цаз, магьсулар битмишардай. Дяведилай гуьгъуьниз хир кутаз, яни прунз цазни хьанай. Чибуруз ветI гзаф я, цIаяр къведа лугьуз, аниз фин такIан тир. Аниз кIвалахиз чувударни къведай. Гуьгъуьнлай фермаяр эцигай, чехиррин завод кардик акатай кала за рикIел хкизвай девирда авайди чна ял ядай са чардах тир.

Кала плантаж къарагъарна 12 гектарда колхозди гьажикIаяр цанай. Ана яд гудайбурухъ галаз санал зани ­Мав­луддина, залай са тIимил чIехи гадади, кIвалахнай. ЧIехи итим­ри яд гудай­ла, абурун кIвачин кIан кьежидачир. Зунни Мавлуддин никIе са труси­кар алаз, хахулар кьарада акIиз (эгер абур аваз хьайитIа) гужа гьатдай. Итимри зи, Рамалданан, хахулрай гьажикIаяр экъечIзава лугьуз, зарафатардай.

Колхозда зегьметдин йикъарай техил гудай. Са зегьметдин юкъуз са кило атайтIа хъсан яз гьисабдай, адет яз, акьванди къведачир. Мадни йи­къа­­рай кIерецдин, пIинидин тарар пайдай.

Вучиз ятIани, чи хуьре гьа сифте ар­т­ель тешкилай 1928-йисалай эгечI­­­на­ вири председателар анжах сад-кьве йисуз амукьиз хьайид я. Ахпа абур, гьар магьледиз чпинбурукай кIан жез, дегишардай. Председатель яз 1956-йисуз хкягъай чи Къурбан халуди­ и везифа кьве йисни зура давамнай­.

Адалай кьулухъ хкягъай Сира­жудин Аль­деров яргъалди, 12 йисуз, колхоздин председателвиле, гуь­гъуьн­­лай совхоздин директорвиле амукьнай. Ам Москвада Тимирязеван тIва­ру­нихъ галай хуьруьн майишатдин академия акьалтIарнавай, чIехи чирвилер авай кас тир. А вахтунда, 1959-йисалай эгечIна, чи колхозди кала тамарни къаратикенар хкудиз цIийи багълар, ципицIлухар кутаз, фермаяр эцигиз башламишнай.

Геж хьанатIани, 1957-йисуз, эхирни за Кьасумхуьрел цIуд лагьай класс акьалтIарна, аттестат къачуна. 1959-йи­сан апрелдиз за мехъерарна, зун къуншидаллай руш Муминатал эвленмиш хьана. Гуьгъуьнин йисан январдиз зун партиядин членвилиз кандидат яз кьабулна. Гьа 1960-йисуз зун кIелиз Хасавюртдиз хуьруьн майишатдин техникумдизни ракъурнай.

Алибег Омаров