ХІХ асирдин сифте кьилера Урусатди Кавказ­ муьтІуьгъарайдалай кьулухъ, Кавказдин те­ма гьам урусрин эдебиятда, гьакІни Европа­дин маса халкьарин эдебиятра кьилин темайрикай сад хьанай. И кардиз  мисал яз ча­­­­вай урусрин эдебиятдай  А.С.Пушкинан, А.А.Шишкован, К.Ф.Рылееван, А.Марлин­скийдин, А.Полежаеван, М.Ю.Лермонтован, В.И.Далан, Европадин эдебиятдай Ф.Боденштедтан, А.Дюмадин, П.Закконан, П.Дюпонан, Андре-Ван-Ассетан, М.Гралевскийдин, К.Калиновскийдин,  Т.Лада-Заболоцкийдин, Я.Гордонан ва масабурун эсерар къалуриз же­да. Абуру Кавказдин халкьарикай кхьенвай эсеррин арада лезгийрикай тесниф­на­вай яратмишунри гзаф чка кьазва ва ахьтин эсеррикай садни французрин дипломат, гьикаятчи ва социолог Артур Гобинодин “Шема­хидай тир кьуьлердай дишегьли” новелла я.

Артур Гобинодин уьмуьрдин рехъ

Артур Гобинодин эсерар урус чIалаз таржума авунвач ва урусдалди адакай кхьенвай малуматарни са акьван гзаф туш. ЯтIани, гъиле авай делилри чаз адан таржумагьалдикай куьрелди рахадай мумкинвал гузва.

Граф Жозеф Артур де Гобино 1816-йисан 14-июлдиз  Париждин патав гвай Виль-д’Авре­ шегьерда кесиб хьанвай дворянрин хизанда дидедиз хьана. 1830-йисалай ам, хизан Швейцариядин Берн шегьердиз куьч хьунихъ галаз алакъалу яз, гьанин гимназияда кIелиз эгечIна. Ина ада, француз чIалалай гъейри, немс ва фарс чIаларни чирна. 1835-йисуз Гобино Париждиз атана, ина жуьреба-жуьре пешейрал ва гьакIни  журналиствилин, литературадин кIвалахрални маш­гъул­ жез гатIунна.

1943-йисуз А. Гобино  а девирда Францияда чIехи сиясатчи хьиз машгьур тир Алексис де Токвилахъ (1805-1859) галаз таниш хьа­на. Абурун арада дуствал арадал атана. 1949-йисуз А.Токвил Франциядин къецепатан крарин министрвиле тайин хьайила, ада А.Гобино   вичин канцеляриядин начальниквилин къуллугъдал эцигна. А.Гобиноди а чIа­вуз, асас кIвалах­дихъ галаз гьа са вахтунда, “Про­вин­циядикай малуматар” журнални акъуд­завай. Журналда адан “Амандина” тIвар алай поэмани чап хьанай. А.Токвил къул­лугъдилай алатайдалай кьулухъ А.Гобиноди дипломатвилин къуллугъ кьиле ту­хуз­ эгечI­зава ва ам вичин пешедихъ галаз ала­къалу яз, гзаф вахтара Берн, Ганновер, Франкфурт-Майн, Тегеран, Афины, Рио-де-Жанейро ва Стокгольм шегьерра яшамиш жезва.

Артур Габино тек са дипломат тушир. Ам гьакIни хъсан новеллайрин, романрин, поэмайрин, пьесайрин, тарихдиз ва чIалаз талукь эсеррин авторни тир. Ада публицистикада ва скульптурадани вичин бажарагъ синагъдай акъуднай.

Жозеф Артюр де Гобино  1882-йисан 13-октябрдиз Италиядин Турин шегьерда рагьметдиз фена.

Яратмишунар

Артур Гобино философиядин тарихда расиствилин идеологиядин бине кутурбурукай сад яз гьисабзава. Расизм адан дуьнья кьатIунрин бинеда акъвазнавай идеология тир. И рекьяй алимдин фикирар кьуд томдикай ибарат тир “Инсанрин расаяр барабар туширвиликай эсседа” гьатнава. Автордал чан ала­маз адан фикирри, идеяйри са акьванни дикъет желбначир. Амма гуьгъуьнай, Германияда фашистар властдал атайла, а идеяяр гзаф машгьур хьанай. А. Гобинодин фикирдалди, инсаният арадал атай сифте йикъалай пуд “михьи” расадиз — лацу, хъипи ва чIу­­лав — пай хьанва ва и расаярни чпин бажарагъриз килигна сад-садалай гзаф тафаватлу я. “Инсанрин расаяр барабар туширвиликай эссе” алай вахтундани нацистрин ва са бязи миллетчийрин манифестдиз элкъвенва­.

Расайрин иерархияда А. Гобиноди лацу расадиз, иллаки “арийриз” лап виниз тир  къимет, хъипи расадиз кьвед лагьай чка, чIулав расадизни пуд лагьай чка ганва.

А. Гобиноди вичин литературадин яратми­шунра Стендалан ва Меримедин рехъ давамарнай.  Адан литературадин ирсиникай машгьурбур “Десте” (“Плеяда”) тIвар алай роман, “Азиядин новеллаяр” кIватIал, тарихдин фактарин бинедаллаз кхьенвай “КIвачел ахкьалт хъувун” (“Возрождение”) эсер, “Савонарола”, “Цезарь Борджия” ва “Александр” драмаяр я.

Немсерин машгьур философ Фридрих Ницшеди (1844-1900) Артур Гобинодин са бя­зи фикирар кьабулзавачиртIани, амма санлай­ къачурла, адан эсерриз чIехи къимет гузвай. ГьакIни французрин зурба гьикаятчи Ромен Роллана (1866-1944) Артур Гобинодиз тIе­би­атди арифдарвилин ва гьикаятчивилин ре­кьяй зурба бажарагъ ганвайди къейднай.

Артур Гобинодин эхиримжи эсер “Амадис” тIвар алай трагедия я. Эсерда авторди вичин теория таблигъзава, “лацу” ва “хъипи” расайрин арада кьиле физвай конфликтдикай ихтилатзава.

А.Гобинодин художественный эсерра ев­ропави (“арияр”) тушир халкьариз виниз тир къимет ганвай чкаярни дуьшуьш жезва. Иллаки адан “Азиядин новеллаяр” кIватIалда чап хьанвай эсерра и кар кьетIендиз аквазва.­ Ктабдиз кхьенвай сифте гафуна авторди къейд­зава: “Ина кIватI хьанвай новеллайра автордин макьсад Азиядин типериз хас тир бязи чешнеяр ва санлай къачурла,  абу­рун­ хесетрин чалай тафаватлувал вуч ятIа къалурун я. Абур гьакъикъи уьмуьрдай, Афгъанистандин, Туьркиядин ва Кавказдин халкьарин уьмуьрдай къачунвайбур я. Бязи авторри абурун къилихар яратмишдайла ихьтин хъуьруьн къведай са фикир лугьузва: “Абур чIур хьанвайбур (ягьсу­зар) я, вассалам. Европавийрилайни абур гьа и кардалди тафаватлу я. Адалай кьулухъни абур ихьтин нетижадал къвезва:  Азиядин халкьар хаинар я, Европадин халкьар ла­гьайтIа, мерд ва жумарт ксар я. Ан­жах абу­ру са кар рикIелай алудзава: цивилизация сифте яз Азияда арадал атанва. Дуьньядин сифтегьан полководецар, сифтегьан арифдарар,  сифтегьан динар арадал гъайибур азиядин агьалияр я”.

Винидихъ тIвар кьур ктабда гьатнавай но­веллайрикай сад  чи халкьдин векилриз та­лукь я. Агъадихъ чун гьа эсердикай рахада­.

“Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли”

Артур Гобинодин “Азиядин новеллаяр” тIвар алай прозадин кIватIал  сифте яз 1876-йисуз Парижда акъатнай. Ана гьатнавай новеллайрикай садан тIвар “Шемахидай тир кьуьлердай дишегьли” я.  Эсер гьа йисалай кьулухъ, алатай асирдин эхиррал къведалди, мад санани ва са чIалални чап хъхьаначир (ам урус чIалални акъатнавач).

1991-йисуз Азербайжандин гьикаятчи, миллетдал гьалтайла талыш тир Элиса Ни­жата и эсер вичи азербайжан чIалал  Бакуда “Туран” тIвар алаз акъудзавай эдебиятдин журналдин 1 ва 2-нумрайра чапнай.

КIелдайбуруз а новелла кIелдай мумкинвал авачирди фикирда кьуна, ана квекай суьгьбет фенватIа чир хьун патал чна агъа­дихъ­ гьа новелладин куьруь мана-метлеб гузва.­

Эсерда ихтилат физвай вакъиаяр тахминан 1860-1870-йисариз талукь я. Эсердин игитрикай сад — Дуан Хуан се Родил Мо­­рено — испанви я. Ам Испаниядин меркез­диз мукьва тир Сеговия провинцияда авай егеррин полкунин лейтенант тир. Абурун пол­­ку­на гьукуматдиз акси бунтар къарагъзава. Гьукуматдиз вафалу тир кьушунри а бунтар туьхуьрайдалай кьулухъ, кьве майор, пуд капитан ва кьве сержант гуьллела­миш­зава. Амма Дуан Хуан се Родил Морено­ Фран­циядиз катна, арадай акъат­зава. Са шу­муд вацра Францияда гишила, мекьила къе­­къвейдалай кьулухъ, ам чирхчиррикай са­дан куьмекдалди, тежрибалу офицер хьиз, Урусатдин империядин кьушунра къул­лугъдал акъваззава. Ам Кавказдиз ракъурзава.

Лейтенант Морено Франциядин Марсель шегьердай Кавказдиз гимидаваз рекье гьатзава. Ватандивай ва вичиз кIани тир дишегьлидивай къакъатуни  адан гьал-агьвал михьиз чIурнавай. Адан кефияр са­кIа­ни ачух жезвачир. Эхир хьи, гими ЧIулав гьуьлуьн къерехдавай, гъвечIи Поти пор­ту­­­нив агакьзава. И чIавуз, Моренодив  тандал инженердин форма алай са кас агатзава ва адаз француз чIалал “чи рехъ сад я, чун­ кьведни са патахъ физва” лугьузва.  Абур таниш жезва. Моренодин патав атанвай касди, вич мосье Гьасанов тирди, вирида вичиз Гьасан лугьузвайди малумарзава. (эсерда сад-кьве чкадал адан тIвар Мурад хьиз, амай чкайрал Гьасанов хьиз къейднава — А.М.). Абуру санал нисинин­ тIуьн незва. Фу недай вахтунда Гьасанова ам Кавказдиз суьргуьннавай са савдагардихъ — Григорий Иванович­ Влагахъ — га­лаз танишарзава. Влага суьгь­бетдин вахтунда Шемахидикай гаф кудзава ва ана хъсан ял ягъун­, кефер чIуг­ваз хьун мумкин тирди къейдзава. Са чIа­­­ва­риз Шемахи ханрин резиденция хьайиди, ана пара гуьрчег кьуьлердай дишегьлияр авайди, абурун тIвар-ван гзаф уьлквейриз машгьур тирди малумарзава. Ада, гьакIни, чпин гарнизонди Ше­махидиз гьужумайла ана хьайи крарикайни ихтилатзава.

Шегьер чарабурун гъиле гьатдайди чир хьайила, чкадин агьалийри анавай гьар са затI ва гьакIни кьуьлердай дишегьлияр тергиз эгечI­най. Урусрин кьушунар шегьердиз гьахьай­ла, абуруз кьуьлердай дишегьлийрикай гзафбурун мейитар куьчейриз гадарнавайди акунай. Абурукай кьуд паюникай са пай сагъ яз амай.

Григорий Ивановича ихтилатдай чIа­вуз, Шемахидин кьуьлердай дишегьлийрикай садан — Умжагьанан — тIвар кьазва. Мугьманрикай сада вич са шумуд варз вилик Шемахида хьайиди ва а дишегьлидин иервилел ам акур гьар са кас гьейран жезвайди малумарзава.

И чIавуз Григорий Ивановича, вичиз а дишегьли аял чIавалай чизвайди, ам са лезги несилдикай тирди ва пуд йисаваз есир авунвайди къейдзава. Руш абуруз, хуьруьн юкьвал, гъиле хенжел аваз кьенвай дидедин патав гваз жагъанай. Са тIимил анихъ, хурал гапурдин хер алаз, кьенвай офицердин мейитни алай. Урус генералрикай садан папа аял къаюмвилиз къачуна, адаз Европадин образование гун кьетIнай. Урус дишегьлиди Умжагьан вичин хайи руш хьиз хуьзвай. Адазни генералдин рушариз са муаллимди тарс гузвай. Лезги руш зигьинлуди тирвиляй, тарсар чирунин карда ам генералдин рушарилай вилик акатзава ва ада урус, немс ва француз чIалар хъсандиз чирзава. Гьавиляй генералдин рушари адал пехилвалзавай. Са сеферда са жегьил муаллимди вичиз “ахмакь” лагьана лугьуз, лезги­ руша адан чIарар чухвазва. Ада генералдин рушаризни югъ гузвачир. Кар икI яз акурла, генералдин папа, са мусурман дишегьлидиз пул гана, Умжагьан гьадав хуьз тазва. 14 йис хьайила, лезги руш Дербентдиз катзава. Гьанайни ам Шемахи шегьердиз акъатзава.

Григорий Ивановича а руша алай вахтунда Шемахида мадам Фарукь аль-Унадин труппада кьуьлерзавайдини къейднай.

И суьгьбет ван хьайила, Гьасановак руьгь акатзава, адан рикIе а руш акунин гьевес арадал къвезва. Абур Потидай Кутаиси шегьердиз, гьанайни Шемахидиз физва. Шемахидин губернаторди сеферчияр вичин кIвализ илифарзава ва ана абуруз недай-хъвадай межлис тешкилзава. И межлисдиз ада музыкантриз ва Шемахидин кьуьлердай дишегьлийризни эверзава. Межлисда Мурад Гьасановаз Умжагьан аквазва ва руша вичин кьуьл авуна куьтягьайла, жегьил лезги гадани межлисдин юкьвал акъатзава ва ада межлисда авайбуруз вичихъ галаз “Лезгинкадал” кьуьл авуниз теклиф гузва. Гадади кьуьл авуна куь­тягьайла, Умжагьан адав агатзава ва адаз йифен сятдин кьведаз вичин патав атун теклифзава.  Гьасанова адан теклиф­ кьилиз акъуд­зава ва адаз и руш вичин мукьва-кьили тирди чир жезва. (Эсердин азербайжан чIа­лаз авунвай таржумадин са чкадал абур халадин рушни халадин гада, са чкадални имидин рушни гада хьиз ганва.­ Аквадай гьаларай, таржумачидивай эсердин текст француз чIалай азербайжан чIалаз элкъуьрдайла а чIала авай кузен ва кузина (урус чIала авай двоюродный брат ва двоюродная сестра ма­наяр гузвай) гафарай  дуьз кьил акъудиз хьанвач — А.М.). Ру­ша адаз са мукьва-кьили­ди хьиз вичиз арха, даях хьун, иесивал авун тек­лифзава. Гьасанова  вичи рушан мурад кьилиз акъудда лагьана, гаф гузва.

Пакагьан юкъуз Мурадал испанви Море­но гьалтзава. Гьасанова адаз Умжагьан ви­чин имидин руш тирди, вичиз адал эвленмиш жез кIанзавайди, адахъ галаз санал дагълариз катна, дагъвийрихъ галаз санал вичи урус кьушунриз акси женгер кьиле тухудайди малумарзава. Са европави хьиз, прагматик тир Мореноди Гьасановаз а фикиррилай гъил къачун теклифзава, “жувалай алакь тийидай кардик кьил кутамир” лугьузва. Гьасанова адан гафуниз яб гузва ва имидин руш вичин патав къведалди, ам арадай акъатзава.

 (КьатI ама)

Азиз  Мирзебегов,

филологиядин илимрин кандидат