Илимдиз гайи уьмуьр
Чак, лезгийрик, эхиримжи вахтара са чIуру хесет акатнава. Халкьдин арадай акъатай, еке алакьунар авай, амма дамах гвачирвиляй вичин алакьунрикай ва агалкьунрикай талгьудай, рахан тийидай касдиз я адал чан аламаз, я ам кьейидалай кьулухъ адаз къвезвай гьуьрмет чна ийизмач, эгер адан къайгъуда девлетлу ва я къуллугърик квай мукьва-кьилияр авачиз хьайитIа. Къвезвай еке гьуьрмет я чан аламаз, я рагьметдиз фейидалай кьулухъ бегьем агакь тавунвай ксарикай сад бажарагълу литературовед Фируза Исмаиловна Вагьабова я.
Уьмуьрда зун Фируза Вагьабовадихъ галаз таниш кас тушир. Адан илимдин кIвалахрихъ галаз зун мукьувай ам кьейидалай кьулухъ таниш хьана. Етим Эминакай ктаб кхьинин ният аваз, за адакай делилар кIватIзавай. Гьа вахтунда за литературоведри Эминан яратмишунрикай кхьей ктабар ва макъалаяр дикъетдивди кIелиз башламишна. И кардал машгъул хьайила, Ф. Вагьабовадин тIвар зун патал цIийи жуьреда ачух хьана. Ада Етим Эминан яратмишунрин жигьетдай авунвай ахтармишунрихъ галаз таниш хьайила, зун гъавурда акьуна: я абурулай вилик, я абурулай гуьгъуьнай садалайни, Ф. Вагьабовадилай хьиз кIелдайбуруз Е. Эминан эсерра авай адан руьгь, адан философия ва лезги литературада а шаирдин чка къалуриз хьанач.
Ада, Дагъустандин литературоведенида сифте яз, вучиз лезги халкьди вири шаиррикай милли шаир яз Етим Эмин кьабулайди ятIа къалурна. И кардин себеб, алимди къалурайвал, шаирар дуьньядиз килигунин а девирда адет хьанвай тегьердилай са гужуналди элячIна, инсандин писвилизни хъсанвилиз диндин истемишунралди килигунин фикиррикай азад хьана, Е.Эмина вичин шиирра лезги халкьдин милли эстетикадин къанунрин ва культурадин девлетрин куьмекдалди кьатIанвай ва ачухнавай инсандин гуьрчегвал хьана. Гьеле 1928-йисуз Гьажибег Гьажибегова Етим Эмин «лезгийрин поэзиядин буба я» лагьанай, амма гьадалай кьулухъ са 40-45 йис алатна, Фируза Вагьабовадал къведалди чи чIехи шаир лезгийрин литературадин бине эцигай кас тирди, адакай куь ва ни ахьтин кас авунатIа, садани ачухна къалурайди тушир. И кар къалуриз сифтени-сифте Фируза Вагьабовадилай алакьна.
Етим Эминан эсеррикай алим Ф.Вагьабовади кхьинар авуна пара кьадар йисар алатнава. Гьа вахтарилай кьулухъ зурба шаирдин яратишунрикай макъалаяр, ктабар ва диссертацияр кхьейбур гзаф хьана, абурун арада алимдин дерин фикирар инкар авурбурни, акунатIани, акунач лагьайбурни хьана. Амма садавайни, зи фикирдалди, шаирдин руьгьдив Фируза Исмаиловна кьван мукьув агатиз хьанач. Адалай хьиз, мад садалайни чи культурадин зурба вакъиа тир Етим Эмин арадал атай бинеяр, адан яратмишунрин дувулар экъечIай чилин, «накьвадин» кьетIенвилер къалуриз алакьнач.
Низ чида, белки, ахьтин, вичиз дуьньяда жедай вири гужар акур шаирдин гъавурда акьун, адан яратмишунрин деринар гьиссун патал адакай кхьизвай кас вични четин уьмуьр акурбурукай хьун герек тир жеди.
Ф.И. Вагьабова четин уьмуьр акур кас я. Ам 1934-йисан 7-апрелдиз лезгийрин писатель ва журналист, лезги чIалан азбука ва кхьинар, сифтегьан ктабар, чи милли газет ва журналар арадал гъайи кьегьалрихъ галаз са жергеда хьайи ахцегьви Исмаил Вагьабович Вагьабован (1910-1964) хизанда дидедиз хьана.
Дяведин йисара са шумуд чкада жавабдар кIвалахар авур И.В. Вагьабовахъ галаз адан хизанни са шумуд чкада яшамиш хьанай. И кар себеб яз, гьа йисара гъвечIи Фирузади, вичин хуьруьн мектебдилай башламишна, гагь са мектебда, гагь маса мектебда кIелиз хьанай. Ада 1953-йисуз Махачкъалада 2 лагьай мектеб куьтягьна. Ахпа ам Ленинграддин госуниверситетдин филологиядин факультетдин журналистикадин отделенидик экечIна. 1958-йисуз университет акьалтIарай жегьил пешекар руш хайи ватандиз — Дагъустандиз хтана. Са шумуд вацра Дагъустандин радиода кIвалахайдалай гуьгъуьниз Фируза Вагьабовади СССР-дин илимрин академиядин Дагъустандин филиалдин аспирантурада кIелунар давамарна. 1965-йисуз ада Москвада Дуьньядин литературадин институтда агалкьунралди филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Диссертациядин тема лезгийрин литература арадал атуниз талукьди тир. Илимрин кандидатвилин дережа хвенвай Фируза Вагьабова СССР-дин илимрин академиядин Дагъустандин филиалдин тарихдин, чIалан ва литературадин институтдиз кIвалахал кьабулна.
КIвалахдив эгечIай йисуз Ф. Вагьабовадин хизанда еке бедбахтвал хьана: адан буба бейхабардиз рагьметдиз фена. 55 йисан яшда авай И. Вагьабова а вахтунда «Коммунист» газетдин (гила «Лезги газет») кьилин редакторвиле кIвалахзавай. Гатун са юкъуз кIвалахдилай кIвализ хъфидай рекье, чими яз акуна, ятар гузвай санлай къайи яд авай путулка къачуна, кIвачел алаз, яд хъвадай арада садлагьана ярх хьайи адаз мад садавайни куьмек ийиз хъхьаначир…
РикI алай буба кьейидалай кьулухъ Фируза руьгьдай аватнач, вичин кIвалахдив мадни еке жавабдарвилелди эгечIна: ада вичин уьмуьрдин кьилин кIвалах «Лезгийрин милли литература арадал атун» монография кхьена 1970-йисуз, чапдай акъудна.
Сифтени-сифте гьа монография фикирда аваз винидихъ Етим Эминан яратмишунрин жигьетдай Ф. Вагьабовади авунвай ахтармишунрикай кхьейди тир. А ктабда «Етим Эмин лезгийрин милли литературадин бине эцигай кас я» тIвар алай кьил чи зурба шаирдин яратмишунриз бахшнава. А кьил монография акьалтIарзавайди я, адал къведалди ктабда авай пуд кьиле лезгийрин литература гьихьтин бинейрал арадал атанатIа, а бинейрин къадимвал ва дережайрин кьакьанвал къалурнава.
Монографиядин сад лагьай кьил, гьелбетда, фольклордикай я. А кьиле ктабдин авторди лезги литературадин дувулрихъ дегь заманадин Албаниядин кхьинрин чешмейра къекъуьн герек тирди къейднава ва лезгийрин мисалар, мискIалар, махар, шелдихъ галаз ийидай лугьунар, мехъерриз ва маса мярекатриз хас тир, лирикадин ва тарихдин вакъиайриз бахшнавай манияр, фольклорда авай Шарвилидин образ ахтармишнава, монография чапдай акъатдалди вилик квай йисара бязи ксари Шарвилидикай эсерар Къуба пата кIватIай тегьер илимдин къайдайрив такьадайди тирди лагьанва. Савадлу лезгийриз къе ашкара тир а кардин нетижади, адаз гьихьтин зурба тIвар гайитIани, Шарвилидикай эсерар Къуба пата кIватIай тегьердикай Ф. Вагьабовади лагьай гафар дуьзбур яз хьайиди, гьайиф хьи, са шакни алачиз къалурзава.
Ктабдин кьвед лагьай кьиле авторди Албанияда хашпересрин дин арадал атай вахтунда ва ахпа, Аравиядай чапхунчияр атана, абуру дагълух халкьар муьтIуьгъарна, абурал чпин дин илитIай девирда лезгийрин культура хьайи гьалдикай кхьизва.
Монографиядин пуд лагьай кьил ашукьрин яратмишунрикай я. Ктабдин авторди лезги ашукьар лезги культурада Етим Эмин пайда хьун гьазурай ксар тирди къалурнава. Чи литературадин бине кутур кас, шаирри лугьудай жуьреда лагьайтIа, «ашукьрин къуьнераллаз» атайди я.
Гьелбетда, лезгийрихъ, Ф.И. Вагьабавадилай гъейри, маса тIвар-ван авай литературоведарни хьана. Гьабурукай яз, чавай Гь. Гьажибегован, А. Агъаеван, Гь. Гашарован ва масабурун тIварар кьаз жеда. Амма лезгийрин литература арадал атуникай, дегь заманадилай къенин йикъалди ара датIана кьиле физвай гьерекатдикай хьиз илимдин къанунралди, илимдин чIалалди тек са Ф. Вагьабовади кхьена. Я адалай вилик, я адалай кьулухъ са касдини, культурадин вири тарих фикирда кьуна, лезгийрин литература арадал гъайи дувулрикай ва гьам арадал атуникай ктаб кхьейди туш.
Ахьтин ктаб, вични монографиядин тегьерда кхьенвай, Дагъустандин халкьарин литературайрин тарихда сифте яз экв акунвай затI тир. Ам чапдай акъатун Дагъларин уьлкведин литературоведенида лишанлу ва кьетIен вакъиадиз элкъвена. Заз чидайвал, ахьтин ктабар Дагъустандин, лезгияр квачиз, маса халкьарин литературайрикай къени кхьенвач.
Урус чIалалди кхьенвай ктабдалди Ф. Вагьабовади вири Дагъустандиз кьве кар малумарна: сад лагьайди, лезгийрихъ вичин тарих авай, мягькем милли бинейрал арадал атанвай литература авайди, кьвед лагьайди, Дагъларин уьлкведин литературоведенида гегьенш чирвилер авай пешекар, вини дережадин цIийи алим пайда хьанвайди. Заз чиз, чун са кIусни ягъалмиш жедач, эгер лагьайтIа: а монография са адан автордин кьилин кIвалах туш, ам лезгийрин литературадикай икьван чIавалди кхьенвай вири ктабрин арада кьилин ктабни я!
А ктабди Дагъустанда еке ван авунай. Са патахъай, ада Фируза Исмаиловнадин тIвар Дагъустандин вири литературоведрин арада акваз-акваз хкажна, муькуь патахъай, бажарагълу ксарал пехилвал ийидайбурун жергеяр а монографияди мадни артухарна.
ГьикI ятIани, 1973-йисуз Ф. Вагьабовади кIвалахзавай институтдай чеб литераторарни литературоведар яз гьисабзавай пуд дишегьлидин документар абур СССР-дин писателрин Союздиз кьабулун патал Москвадиз ракъурнай. А девирда писателрин Союздин регьберрихъ чпин жергейра дишегьлийрин кьадар артухарунин фикир авай жеди. Москвадиз институтди ракъурай документрик институтдин цIийиз хьанвай директордин папанни Ф. Вагьабовадин документарни квай. Са вахт алатайла, Фируза Вагьабова писателрин жергедиз кьабулна, муькуь кьве дишегьли писателрин жергедиз кьабулун патал лайихлубур туш ва абур писателрин Союздиз кьабулнавач лагьана, меркездай хабар хтана. (А девирда, къе хьиз, писателрин Союздиз вуж хьайитIани кьабулзавайди тушир).
Тарихдин, чIалан ва литературадин институтдин гьа девирдин гьаларикай хабар аваз хьайи ксари лугьузвайвал, институтдин директордин папавай, Ф. Вагьабова писателрин Союздиз кьабулна, вич кьабул тавун эхиз хьанач, ада вичин «конкурентдиз» институтда фир-тефир чка сал авуна, ам институтдай экъечIдай чкадал гъана.
Институтда ийизвай кIвалах гьикI тунайтIа, Фируза Вагьабавади вичин уьмуьрдин эхирдай «Лезги газетдиз» гайи интервьюда икI ахъайзава:
«Переаттестация авай вахтунда закай «старший научный сотрудник» хьун патал зи вилик шартI эцигна: цIийи монография гьазурун… Зун монография кхьин патал Москвадиз Дуьньядин литературадин институтдиз фена. Са кьадар вахт алатайла, кIвалах чапдиз вугудай пуд рекомендацияни галаз за Дагъустандиз цIийи монография хкана… Дагъустанда монография веревирд авун патал (ам за кIвалахзавай институтда) сектордал эцигна. Иниз кIвалахдиз къимет гузвай пешекаррин ролда аваз машинисткадиз, комсомолдин, партиядин тешкилатрин секретарриз теклифнавай. Куьрелди, сектордал алайбурун са пай заз аксибур, муькуь пайни литературадикай ерли хабар авачирбур тир. Нетижада 3 касди монография чапдай акъудунин тереф хвена, 11 кас лагьайтIа, акси хьана. Гьа икI са шумуд йисуз кьиле тухвай ахтармишунрал тIапIар эцигна. А вахтунда зун азарлу тир, нефес кьуни гьелекзавай. Зун больницадиз аватна. Сагъламвал мягькемар хъийизвай вахтунда больницадиз зи «дустарикай» сад акъатна. Ада заз алимрин совет жезвайдакай, анал зи месэлани гьялзавайдакай хабар гана ва зи ихтияр герек тирди лагьана. За адав зун рази тирди тестикьарзавай махсус чар вахкана. Гьа икI абуру зун алай къуллугъдилай агъуз авудна. Больницадай экъечIайла, за институтдиз зун 2-группадин инвалид тирдан гьакъиндай шагьидвалзавай справка вахкана ва мад кIвалахал хъфенач…» («Лезги газет», 2015-йисан 1-январь).
И гафарай аквазвайвал, бажарагълу литературоведдихъ, адал пехил ксар себеб яз, хайи институтда кIвалах хъийидай мумкинвал хъхьанач. Институт терк авурдалай кьулухъ азарлу Ф. Вагьабовади, мумкинвал хьайила, литературадикай макъалаяр кхьиз хьана, «Лезгийрин мецелди лугьудай проза» тIвар алай ктаб, Юкьван асиррин, Советрин девирдин ва гьадалай гуьгъуьнин девирдин литературадикай, «Шарвили» эпосдикай са жерге макъалаяр кхьена, амма я а ктабдиз, я а макъалайриз экв къалурдай къуват адахъ мад хъхьанач
Лезги литературадин гьакъикъивал къалурун вичин эрзиман мураддиз элкъвей алимди а макьсаддив агакьун патал, аквадай гьаларай, гьатта вичин хсуси мягькем хизан арадал гъуникайни фикирзавачир. Ада вичин уьмуьр лезги литературадиз къурбанд авуна.
Гъуьлуьз фейи са тIимил вахтунилай хизан чкIай, вичихъ аялар авачир Фируза Исмаиловнадиз вичик квай «астма» лугьудай нефес кьадай азарди гузвай тади югъ-къандавай артух жезвай. Гьа азардиз килигна гузвай пенсиядал кьил хуьз, са патахъайни куьмек авачиз, ада вичин уьмуьрдин эхиримжи къад йис акъудна. Гьа и йисара Махачкъалада кIеве авайбуруз пулсуз недай затIар гудай чкадиз ам физ акурбурни ава. ИкI, кьадарсуз дарвиле гьатна ва азарлу яз, зи фикирдалди, лезгийрин виридалайни зурба литературовед Фируза Вагьабовади 2016-йисуз и дуьнья туна.
Вичин къайгъуда жедай девлетлу ва я къуллугърик квай мукьва-кьилияр рагьметдиз фейи алимдиз, заз чидайвал, авач. ГьакI хьайила, милли литературадин къадир авай гьар са лезгидин буржи я Фируза Исмаиловна Вагьабовадилай амай илимдин ирс жагъур хъувуна, адаз экв къалурун. И кар лезгийрин патай а бажарагълу литературоведдиз къвезвай еке гьуьрмет халисдаказ къалурун жедай…
Мансур Куьреви
