Вини Фиригърин хуьр Хив райондин къадим хуьрерикай сад тир. 1966-йисуз хьайи залзаладикди фиригъвияр, хейлин маса хуьрерин жемятар хьиз, арандиз куьч хьана ва Белиждин къаншарда чи йикъарин ЦIийи Фиригъар хуьруьн бине кутуна. Хуьруьн тарихдикай, чкадин агьалийрин яшайишдин кьетIен­ви­ле­рикай, ина машгьур хьайи сеняткарвилерикай газетдин­ къведай нумрайрикай сада рахада­. Алай йисуз ЧIехи Гъалибвилин 80 йис тамам жезвайди фикирда кьуна, и сеферда чна газет кIел­завайбуруз Ватандин ЧIехи дяведин йисара фиригъвийри къалурай викIегьвилерикай суьгь­бетда.

Фиригърин жемятдив Гитлеран­ фашист­ри Ватандал гьужумнавайдакай хабар хуьруьз атай Хив РК ВКП(б)-дин векилди агакьарна. Чкадин агьалияр вири хуьруьн майдандал кIватI хьана, гзафбуру чеб душман терг ва хайи чил ягъийрикай азад авун патал­ дяведиз физ гьазур тирдакай малумарна.

Дяведин йисара и гъвечIи хуьряй 40 касдилай виниз кьегьалар гуьгьуьллудаказ Ватан хуьн патал Яру Армиядин жергейрик экечIна. Абурукай бязибур дявекар Гитлеран магъара тир Берлиндин рейхстагдив кьван агакьна, фашистар гьанани тергна.

И макъалада чна Хив РВК-дин, Дагъус­тандин ВК-дин, Подольск шегьердин Госвоенархиврай ва дяведин иштиракчийрин кIвалерай жагъанвай до­ку­ментрин бинедаллаз гьазурнавай фиригъвийрин-дяве­дин иштиракчийрин тIварар кьазва.

Абдулкеримов Кьаландар, Агъабегов Рамалдан, Асланов Ме­гьамед, Асланов Усман, Агьмедбегов Фетали, ­Агъаханов Ярумхан, Аюбов Ибрагьим, Будагьов Агьмед, Гьажимурадов Абдула, Гьамидов Мегьамед, Гьамидов Муьгьуьдин, Гьамидов Сейфудин, Ильясов Сардархан, Исмаилов Юсуф, Къайибханов Агьмед, Келбиханов Фатулагь, Къадимов Имамудин, Къучов Муртузали, Къучов Ада, Мегьамедкъадиров Къурбан, Межидов Усман, Мегьамедханов Гьамидулагь, Манатилов Буба, Мирзоев Абдулазиз, Рагьимханов Мегьарам, Салигьов Агьмед, Сефиханов Бегай, Сулейманов Рамазан, Сабетов Велибег, Селимов Жумали, ТIажибов Рустамхан, Шабанов Ягъибег, Шекерханов Рамазан, Юзбегов Загьирбег.

Уьтквем и жегьилар фронтдиз фейила, хуьруьн-кIвалин къайгъуйра абурун чкаяр дишегьлийри, кьуьзуьбуру, аялри эвезна. Абуру­ цанар, тумар цаз, мукалдалди гве­нар гуьз, югарар гатаз, пер ­ягъиз, мал-къара хуьз, йифди-югъди кIва­лахиз, колхоздин планарни ацIу­­райла, дяведа авай аскерриз суьрсет, чими парталарни ракъу­райла, чпин хсуси такьатрикай фронтдиз пулдин куьмекарни ганай.

Фашистар Дагъустандин сер­гьятриз мукьва хьайила, 1942- 1943-йисара Хив райондай 2500 касдив агакьна агьалияр зегьметдин фронтдиз фена. Абуру­ перералди, кацайралди, лумаралди Дербентдин, Буйнакскдин, Хасавюртдин кеферпатахъай фашист­рин танкариз акси къанавар, окопар, дзотар атIана, аэродромар  туькIуьрна. Зегьметкешрин кьиле ВКП(б)-дин Хив райкомдин  кьвед лагьай секретарь Юсуфов Рамазан, политрук Митаров Багьаудин авай. Зегьметдин фронтда «Вири — фронт патал, вири — гъалибвал патал» лозунгдик кваз кIвалахай зегьметчийри и четин гьалара тайинарнавай планар виликамаз ва тамамвилелди кьилиз акъудна.

АкьалтIай четин гьалара хъсан ери аваз кIвалахунай абуруз ВКП(б)-дин, Дагобкомдин, ДАССР-дин Совминдин­ гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдах ганай. Зегьметдин фронтда 30 касдив агакьна фиригъвияр авай.

Дяведиз фейи фиригъвийри,­ Кавказдилай гатIунна, хейлин женгера иштиракна, фашистар уьл­кве­дин сергьятрилай къецепатаз­ акъудна, тергна, Европадин уьл­квеяр азад авунин кардани ви­кIегь­вилер къалурна. Фронтдиз  фейи фиригъвийрикай 26 кьегьалди чпин чанар Ватан патал къурбандна, 14 кас хуьруьз набутар яз хтана.

Дяведин ва зегьметдин фронтра тафаватлу хьайи фиригъви­ кьегьалрикай саки 60 кас жуь­ре­ба-жуьре орденризни медалриз, грамотайриз лайихлу хьана.

Агъадихъ чна Ватандин ЧIехи дяведа иштиракай са шумуд фиригъвидикай куьрелди ихтилатда.

Муьгьуьдин Гьамидов. 1918-йисуз Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1941-йисуз Махачкъаладин ГВК-дай дяведиз фена. Лейтенантдин чинда аваз, ротадин командир яз, ада дяведин эхирдалди женгера иштиракна.

Дяве гатIундалди, ада Бакуда ­пар­­тия­дин Молотов райкомдин секре­тарь­, гуьгъуьн­лай ВКП(б)-дин Дагобкомдин инструктор яз кIвалахна. Дяведилай ­гуьгъуьниз ада Кьурагь, ЦIунти, Докъузпара районра военный комис­сардин къуллугъдал, Табасаран районда прокурор яз кIвалахна. Ам цIу­далай виниз орденризни медалриз ла­йихлу хьана.

Сейфудин Гьамидов. 1922- йисуз Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай дя­ведиз фена. Лейтенантдин чинда аваз, командир яз, душмандихъ галаз игитвилелди дяве тухвана. 1943-йисан 21-ноябрдиз телеф хьана. Адан сур Ереван шегьерда ава.

Агьмед Къайибханов. 1914-йисуз Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Ада 1944-йисан апрелдалди душмандихъ галаз дяве чIугуна. Гьа и йисан 13-апрелдиз ам Латвияда телеф хьана. Адаз сур Самоляты хуьруьн патав кьисмет хьана.

Фатулагь Келбиханов. 1907-йисуз дидедиз хьана. 1941- йи­суз Хив РВК-дай дяведиз фена. Гвардиядин 25-нумрадин бригадада сержантдин чинда аваз къуллугъна. 1945-йисан 25-апрелдиз, душмандал гъалибвал къачуз 14 югъ амаз, гел галачиз квахьна.

Имамудин Къадимов. 1924-йисуз­ Фи­ригърин хуьре дидедиз хьана. 1944-йисуз­ Хив РВК-дай дяведиз фена. Ада дяведин эхирдалди Таганрогдин 416-нумрадин дивизияда къуллугъна. Гъалибвал къачуна, хуьруьз хтана, зегьметдин фронтдани чешне къалурна.

Муртузали Къучов. 1916-йисуз диде­диз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Ада, сержантдин чинда аваз, 185-нумрадин лишанчийрин батальонда къуллугъна. Женгера къалурай ви­кIегьвилерай ам «Яру Гъед» ордендиз ва гзаф медалриз лайихлу хьана. Хуьруьз хтай ам зегьметдин фронтдани вилик жергейра хьана.

Юсуф Исмаилов. 1917-йисуз диде­диз хьана. 1940-йисан июндилай Яру Ар­миядин жергейра къуллугъна. Дяве га­тIу­найла, ада лишанчийрин 51-нумрадин дивизияда, пулеметчикрин 3-ротада командир яз къуллугъна.

Къурбан Магьа­медкъа­ди­ров­. Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1942-йисуз Хив РВК-дай дяведиз тухвана. ВикIегь ас­кер 1945-йисан апрелдиз женгина телеф хьана. Ам Смоленскдин областдин Костяково хуьре кучукнава.

Усман Межидов. 1908-йисуз дидедиз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Жергедин аскер душмандихъ галаз женгина 1944-йисан 31-октябрдиз телеф хьана. Кучукнавай чка малум туш.

Агьмед Салигьов. Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1942-йисуз Хив РВК-дай дяведиз тухвана. Жергедин аскер тир. 1944-йисан октябрдиз Латвияда кьена, гьана фаракъатнава.

Рустамхан ТIажибов.1924- йисуз дидедиз хьана. 1943-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Ада Кавказдилай гатIунна, Смоленскдив агакьдалди дяведин майданра фашистрихъ галаз женг чIугуна.

Хуьруьз хтана, колхозда, гуьгъуьнлай совхозда, вичелай алакьдай кIвалахар ийиз­, жегьилриз чешне къалурна.

Рамазан Шекерханов. 1918-йисуз Фиригърин хуьре дидедиз хьана. 1941-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Ада 23, 29, 253-нумрайрин лишанчийрин полкара къуллугъна.

Хирер хьана, госпиталдиз аватна. 1943-йисуз инвалид яз хуьруьз хтана.

Загьирбег Юзбегов. 1915- йисуз дидедиз хьана. 1942-йисуз Хив РВК-дай дяведиз фена. Жергедин аскерди 23, 29-нумрайрин лишанчийрин полкара къуллугъна. Хьайи хирерикди, инвалид яз, 1943-йисуз армиядай хуьруьз хтана. Колхозда, совхозда кIвалахиз, уьлкве гуьнгуьна хтунин кардани иштиракна.

Ада Къучов. Къад йиса авай викIегь жегьил дяве гатIунай сифте йикъара, вичин таяр тир маса жегьиларни галаз, Яру Армиядин жергейрик экечIна. Дяведа ада 968-нумрадин лишанчийрин полкуна аваз Кавказдин, Украинадин, Белоруссия­дин фронтра душмандиз ягъунар кьуна.

Женгера къалурай викIегьви­ле­рай лишанчи А. Къу­чов­ командованидин ва гьукуматдин патай ор­дендиз­ни медалриз лайихлу хьана. Адаз Ватандин дяведин 2-дережадин орден, «Жукован», «ВикIегь­вилин», «Германиядал гъа­­либвал къачунин», «Япониядал гъалибвал къачунин» медалар ва маса шабагьар гана.

1946-йисуз хуьруьз хтана, ислягь зегьметдал машгъул хьана. Майишатда магьсулдарвилин, малдарвилин хилера вири жуьредин кIвалахар ийиз, четинвилерай, дарвилерай экъечIна.

Къучов Ададихъ туькIвей къалин хизан авай. Акьалтзавай несилдиз хъсан насигьатар гуз, адалатлудаказ яшамиш хьана.

Рустамхан ТIажибов. 1924- йисан ап­релдиз Фиригърин хуьре дидедиз хьана. Германиядин фашистри чи Ватандал вегьейла, Рустамхан цIерид йиса авай жаван тир.

1943-йисан мартдиз Рустамхан Хив РВК-диз хушуналди фена, вич Яру Армиядин жергейриз ракъурун тIалабна.

И йис, вахт лап четинди тир. Фашистар Вол­гадив, Кавказдив агакьнавай.

Советрин къудратлу Армияди ва вири халкьди, душмандин хура дагъ хьана акъвазна­, фашистар тергзавай. Дагъустандай фейи жегьил аскеррин арада аваз Рустамхана Смоленскдин фронтда дяве тухузвай. Тежрибалу лишанчийрихъ галаз санал ада Смоленск, Волга, Кавказ душмандикай хуьнин ва азад авунин къати женгера иштиракна, кьве сеферда залан хирер хьана. Кьвед лагьай группадин инвалид яз хуьруьз хтана.

Женгера къалурай викIегьви­лерай адаз Ва­тандин дяведин 2-дережадин орден, «Жу­ко­ван»­, «Невскийдин», «Германиядал гъалиб хьу­най» медалар ва хейлин маса шабагьар гана.

Гьар гьикьван дарвилерни гужар, кьиникьарни хажалатар хьа­натIани, чи ватнэгьлияр руьгьдай­ аватнач. «Гъалибвал» гафуни жуь­реба-жуьре халкьарин рикIер вири авагъарна, шадарна.

Дяведай хтайбуруни, чкадал аламайбуруни хуьр, Ватан, колхоз гуьнгуьна хтунин карда намуслудаказ кIвалахна. Акваз-акваз жемятдинни колхоздин мал-къара артух, ни­кIерай къачузвай бегьерарни винизбур, яша­йишни хъсан хьана.

Рамазан  Велибегов, ­тарихчи