Лезги хуьрер

Лайих я куьн муштулухдиз,

Лугьун за квез дерт ачухдиз.

Акъатайла къариблухдиз,

Зи эрзиман куьн я, дагълар!

(Шагь-Эмир Мурадов)

 

Филискъарин хуьр, Ахцегьай экъечIна, гьамамрал фидайла, 12 километрдин мензилда, чапла патахъ Мугъулах дереда дагъдин кукIвал экIя хьанвай. Ам кеферпата — Ялцугърихъ, рагъэкъечIдай пата — КурукIнарихъ, Лгарихъ галаз, кьиблепата Храхрихъ ва Йигилрихъ галаз сергьятламиш хьанвай. Гзаф делилри шагьидвалзавайвал, ам куьгьне хуьр я. Патав са шумуд сурар гва. Абурун бязи къванерал кхьинар аламач. Хуьре  са шумуд булах авай — Сартабдин булах, Пиперен булах, ЗахитI булах ва масабур.

Хуьруьн тарихдикай делилар мадни чирун патал за Советский хуьре яшамиш жезвай, вичин 90 йис хьанвай Абдурагьманов Элиф бубадин суьгьбетдиз яб гана. Адаз жегьил вахтунда ван хьайивал, ина Кавказдин Албаниядин удинрин миллет яшамиш хьайивилин гьакъиндай шагьидвалзавай лишанар ама.

— Хуьруьн сурарин кьилихъ Сеферали бубадин сур-пIир галай. Адан  патав — капI-дуьа  ийидай еке чка. Патал хуьряйни иниз инсанар гзаф къведай. Дагъус­тандин гзаф халкьари хьиз, чи хуьруьнбуруни малдарвилел ва гьакIни жува-жуваз фу гьасилунал машгъул хьуналди кьил хуьзвай. Гьелбетда, дагъдин атIу­гъай шартIара и кIвалахар кьилиз акъу­дун регьят кар тушир. «Дагъларинни чар­харин чинар террасайриз элкъуьрна кIан­завай, — суьгьбетнай Эмир бубади.  — Ам­­ма патарив гвай хуьрерин чилери­лай чи чилер тарифдинбур тир, дуьзен чкаяр гзаф авай». Филискъарин ерийрин тIва­рар са ктабдани авач. Гьатта къенин юкъуз 60-70 йис яшар хьанвайбурузни чизвач кьван. Гьаниз килигна, инал абурун тIварар кьан: Къванцин ягъвар, Татабар, Къулуг ягъвар, Луьгъвер, Тагьарар, Сумраг чил, Тек тарарин бахча, Парсукар, Гъугъвар, Къенег, Хтым чIур, Хътар чил, Сартабдин чил, Шимин чил, Таран чил, Ягъвар, Къацу чил ва масабур.

Элиф бубадин суьгьбетдай, гьакI шагьидвалзавай крар веревирд авурла, аш­кара жезвайвал, хуьруьн агьалийри гзаф четиндаказ яшайиш тухванатIани, Филис­къар берекат-гьуьрмет авай хуьр тир лугьуда. Ана 40 кIвал авай. Цанар,­ виринра хьиз, туьрездалди цазвай, гвенар­ мукалдалди гуьзвай. Садбурухъ са яц жедай, бязи кесибрихъ гьич садни жедачир­. Къуни-къуншийри, мукьва-кьи­лий­ри, ур­тах хьана, нубатдалди чпин никIер цадай­. Векь ягъун, цуьлер хкун, йигарар гатун, пар чIугун ва маса кIвалахарни гзафни-гзаф балкIанралди, къатирралди, ламаралди кьилиз акъудзавай. Куьмек авачирбуру гзаф вахтара гвен гуьн, векь ягъун­ патал мелер ийидай. Мелер кIвалерин къавариз руг гудайлани, маса четин крар кьилиз акъуддайлани, ийидай. Сада-са­даз куьмекар гун адетдин кар тир. ГьакI хьайила, дагъдин хуьрера­ инсанар са хизан хьиз, дуствилелди, арада гьуьрмет — хатур аваз яшамиш­ жезвай. Хуьрера угъривал, хиянатвал, тапарар авун ва чIуру маса гьалар авачир. Мисал яз, кIвале авайбур са патахъ фидайла, ракIарриз тIапIарар ядачир. Къуншидин папаз вичиз герек къаб-тIур, къажгъан, кIани чкадилай къачуна, тухудай, ахпа хкана чкадал эхцигдай ихтияр, мумкинвал авай. Хуьре кIвалер, са къавалай­ цIуд къавал фидай хьиз, сад-садак кикIана жедай, яни гзаф кIвалерин цлар уртахбур тир.

Хуьре малар, хипер хуьзвайбурулай гъейри, чпихъ сенят авайбуруни зегьмет­ чIугвазвай. Мисал яз, Абдулагь, Шериф­ (чатухъанар), Седредин, Жибреил (кIва­чин къапар цвадайбур), Идрис къужа, Идаят (устIарар), Гуьлмет, Мегьамед­, Аб­дулжелил (къелечияр), Верди, Зейнаб­, Мухлуса, Хатиже баде (жерягьар), Алимет буба (литер тIушундайди), Агъа­ба­ла, Гьажибала, Мамедов Гьадис, Къари­бов Надир (далдамчияр) тир. Дишегьлий­рикай рахайтIа, абурун арада гамар, халичаяр, рухар храдай ва маса­ устIарар хьана. Дяведин вахтунда абуру итимрихъ галаз барабар зегьмет чIуг­вадай.

ХъуьтIуьз мал-къара хуьз четин тир. Гьавиляй хуьруьнвийри Азербайжандин мулкарал кьуьд акъудзавай. Хипехъанар, чпин хизанар галаз аниз фидайла, са кьве югъ виликамаз гьазурвал акунив эгечIдай, балкIанрин кIвачериз леэнар ядай, рекьиз лазим фу-къафун гьазурдай. КIвачи чил кьун тавунвай аялар, кIвачел залан тир дишегьлияр, кьуьзуьбур балкIанрал алаз фидай. Амайбуру, абурун гъуьгъуьна аваз, кIвач-кIвачеваз, суьгьбетар ийиз-ийиз, рехъ атIудай.

Азербайжандиз фидай рехъ кIамар, вацIар, дагълар авай, пара хаталуди, зегь­мет алайди тир. Сифте Жикъис­ка­рин, ахпа Мацарин чIурарай, дерин­ кIа­ма­рай, гуьнейрай, къузайрай, ава­хьиз-къакъатиз, эхирни Мацарин дагъдив агакьдай. Рекье са шумуд чкадал, парар авудна, ял ядай…

Кьуьд акъудна, гатфариз хкведайла, Мацарин дагъ тIвар алай гирведи лезги халкьдиз гзаф зиянар гайиди я. Пара агъурди тир инин рехъ, лап четиндаказ атIудай ам рекье авайбуру. Иллаки — метIяй ягъиз къалин живер авай, гьакIни, гару яна, чухур квай чкаяр ацIана маргъалар хьайи чIавуз. Дагъдин гирведилай элячIдалди, 8-10 сятдин вахт серф жедай. Бязи чархарилай фидайла, хипе­хъанри гагь-гагь тфенгар ядай — живедин­ маргъалар хана авахьун патал. Ахьтин­ вахтар хьана хьи, хипен суьруьяр, цIуд­ралди пар алай балкIанар, инсанар маргъалри тухвай, пуч авур. Къалин живедин кIаник кумукьна, мейитарни жагъун тахвур вахтарни гзаф хьана. Ихьтин дуьшуьшар хьайивиляй а дагъдин са гзаф чкайрал «Хворажаяр тухвай ачI», «Филискъар кьейи мет», «СиратIал муьгъ» ва маса тIварар акьалтна.

КьетIендаказ къейд ийиз кIанзава хьи, чи ата-бубайри, гьикьван четин­ шар­­­­тIа­ра яшамиш жезвайтIани, мукь­ва-кьиливилин, дуствилин, къуни-къун­ши­вилин, къавум-къардашвилин алакъаяр квадардачир.

Советрин девирда Филискъари сифте кIватIалар, 1936-йисуз колхоз тешкилна. Колхоз чи машгьур революционер Къазимегьамедан тIварунихъ галай­. Сифте колхоздиз Умаров Эскендера регьбервал гана. Хуьруьн жемятди мелералди хуьре школа эцигна, аялриз 4-классдал кьван кIелдай мумкинвал хьана. Ахпа абуру Ялцугърин хуьруьн ин­тернатда кIелунар давамардай. Тарсар гуз Гъанифа, Ширинбег, Абдулгьаким, Урдухан муаллимар Ахцегьай къведай.

Ахцегь райондин дагълух хуьрер куьч жез башламишайла, Филискъарин хуьр­ни 1952-йисуз арандиз эвичIна. Сифте Хенжел-кIеледал йифер-къар акъудна. Ахпа Гуьлгеричай вацIун къерехдал хуьр кутаз башламишна. Иниз гьа вахтунда Ялцугърин хуьрни куьч хьана, санал «Фрунзедин» тIварунихъ галай колхоз тешкилна. Гъил-гъиле аваз, чIурар кул-кусрикай михьна, багълар кутуна. 1965-йисуз колхоздикай тIвар-ван авай «Фрунзенский» совхоз хьана. Майи­шат­дин кьилин хилер багъманчивал, уьзуьм­чивал, магьсулдарвал ва малдарвал тир. Районда, республикада ам гьами­ша вилик квай майишатрикай садаз эл­къвена.

Гуьгъуьнлай хуьре еке школа эцигна. Анин директор яз лайихлу муаллим Нуралиев Абубакара 30-далай виниз вахтунда кIвалахна. Гила пенсияда ава.

Ватандин ЧIехи дяведа Филискъарин хуьряй 16 касди иштиракна, 12 касди Ватан патал чанар къурбандна. Амайбур орденризни медалриз лайихлу хьана.

Чи халкьдин ери-бине, чи ата-бубай­рин ерияр чирун патал жегьилри зегьмет чIугуна кIанда. Чешне патал заз Йигьенрин (Ухур) хуьруьн тIвар кьаз, анин жемятдиз чухсагъул лугьуз кIанзава. Аниз  машиндин рехъ акъуднава лугьузва Элиф бубади. Гьар йисуз августдин вацра хуьруьз хъфиз, хуьруьн югъ еке шадвилелди къейдзава. ГьакI хьайила, алай мублагь девирда за тIалабзава чи играми жегьилривай садрани хайи ерияр, чи тарих рикIелай алуд тавун. Тарих авачир халкь жедайди туш, къенин чи уьмуьр накьан йикъан бинедаллаз физвайди я.

Элиф буба, и гъвечIи макъала кхьиз куьмек гайи вун пара кьадар сагърай!

Макъала заз Хуьруьг Тагьиран «Дагълара» шиирдин цIараралди акьалтIариз кIанзава.

 

Ша, юлдашар, тамашиз фин,

Мехъер ава чи дагълара.

ТакуртIа гьич чIалахъ жеч куьн,

Кефер ава чи дагълара.

 

Векьин бегьер цIинин йисан

Гьейран жеда акур инсан,

Атирдин ни галай хъсан

Цуьквер ава чи дагълара.

Намедин Исмиханов,

Советский хуьр