(Эвел — 4-нумрада)

Къазанфар Зулфикъарован — 180 йис

— Аферин, — Къазанфара кьил галтадна. — Вуна ахпа вун алим туш лугьуда. Валай зурба алим авани, стха?! ЧIални чизва, тарихни чизва, шиирарни теснифзава. Вун мугьмандихъ галаз,  алам хьиз, алим хьиз, рахана.

Эмина мад са шумуд урус гафуниз лезги эвезар жагъурна.

— Сагърай, шаир! — лагьана Услара. Ам Эминан чирвилерилай гзаф рази хьана. — Кьисмет хьайитIа, чун ваз мугьман жеда.

— Зи кIвалин рак квез гьамиша ахъа я, — жумартвилелди лагьана Эмин эфендиди.

1871-йис… Кьасумхуьрел округдин залда  хуьрерин кавхаяр, алимар, муаллимар, фекьи­яр кIватI хьанва. Жемятдин вилик округдин начальникни адан мирзе Къазанфар экъечIна.

— Жанабияр! Къенин гатфарин гуьзел юкъуз­ басмадай сад лагьай лезги ктаб акъат­на! — муштулух хьиз малумарна, округдин начальникди вичин гъиле авай ктаб хкажна, къалурна. — Им кхьейди чи жанаби Къазанфарбег я!  — вичин мирзе къалурна.

Инал гзафбуруз малум хьайивал, Къазанфара вичиз бегвилин тIвар къачунвай. КIватI хьанвайбур са легьзеда, вуч ийидатIа — шад жедани, пашман жедани чин тийиз, ван хьайи хабар аннамишиз, акъвазна.

Эмин эфендидиз шад хьана, ада, гаф къачуна, лагьана:

— Жанабияр! Чаз ван хьайиди шад хабар я. Чи дидедин чIалал тамам са улуб, са чIехи ктаб, тарихда сифте яз басма авунва. Им чи халкьдин тарихда  сифте жезвай кар я… Савад, илим, эдеб гьар са халкьдин зурба девле­тар я. Амма и девлетрик чи, лезгийрин, пай квачир… Малум тирвал, савадлу инсан мез авай инсан я, илим инсандин камал я. Илимдилай зурба девлет авач. Илимдин ду­ву­лар туькьуьл­, емишар ширин я лугьуда. Чи дуст Къа­зан­­фар­бегди теснифнавай улуб чи милли илимдиз къачунвай сад лагьай кам я. Им теб­рикдай кар я, стхаяр. Мубаракрай! — гьарайна.

— Мубаракрай! — лезгийрин  сад лагьай жуз са шумуд касди тебрикна.

Анжах Эмин эфендидин рахунар виридаз хуш хьанач.

— Акъваз, акъваз! Сифте чун цIийи улуб­диз­ килигин, — лагьана Вини СтIалрин кавхади. — Ам инихъ ая кван! — округдин начальникди вугай ктаб къачуна, килигна, садлагьана гьарайна: — Им кIелиз жедай затI туш хьи!

— Вучиз кIелиз жедайди туш?! — жузуна Эмина.  Инсанарни тажуб хьана.

— Ибур вуч гьарфар я?! — жузуна вини­стIалвиди.

— Улубдин кирамди жаваб гурай! — гьарайна сада.

— ЦIийи гьарфар я ман. Урус гьарфариз ух­шар… — лагьана Къазанфара. — Жанабияр,  и жуз­ за чи халкь патал урус алим Услара теснифнавай гьарфаралди кхьенва, — гъавурда туна.

Ктаб гъилерай-гъилериз фена.

Наразивилин ванер, паркутар мад ва мад акъатна.

— Эгер кIелиз жезвачтIа, адакай чна вучда?! — тIебии суал гана Шихидхуьруьн имамди­.

— Чна лезги гьарфар кIелиз чирна кIанда ман, стхаяр, — лагьана ктабдин иесиди.

— Аджам аваз-аваз, цIийибур теснифунихъ вуч метлеб ава? — хабар кьуна Кье­пIир­рин кавха Мислима. — ЦIийи гьарфар, цIийи элифба чирун гьакьван регьят яни?

— Араб гьарфаривай вири лезги сесер къалуриз жезвач, цIийи гьарфаривай жезва, — лагьана Къазанфарбега.

— Араб элифба аваз-аваз, цIийиди акъудунихъ са метлебни авач! — гьарайна сада. — Пак Къуръандин гьарфар анихъ туна, чаз урусрин ни галай са затIни герек туш!

Межлис чIур жезвай: гьар сад са гаф рахазвай, наразибурун кьадарни гзаф аквазвай.

Эмин эфенди вилик экъечIна, кIватI хьанвайбурухъ элкъвена, агъайнадаказ рахана:

— Гьуьрметлубур! Чун, алпанар, дегь зама­найра тIвар-ван авай са чIехи мемлекат тир. Чахъ чи хсуси элифба, кIелун-кхьин, улубар авай… Абур чавай яваш-яваш квахьна… Эрме­нийрихъ, гуржийрихъ… чпин кIелунар-кхьинар ама… Чун гила жуван элифба авай медени халкьарин жергедиз хтайтIа, пис яни? Ваъ. За фикирзава: и цIийи улуб зурба ивир, надир имарат я; чаз Къазанфарбегдин улуб, ада туь­кIуьрнавай жуз герек я; ам басмадай акъудна, хъсан кар хьана. Ихьтин ивир теснифнавай илимдар инсан пара кьадар сагърай.

— Вуна, эфенди, цIийи жуз кIелиз чирдани? — жузуна сада.

— Эхь. За ам басмадай акъатдалди кIелиз чирнава, — Эмин эфенди, ктаб къачуна, кIелиз эгечIна: — Жилдинал кхьенва: “Куьредин жуз”. Акъатай чка “Темир-Хан-Шура” ва вахт  “1871-йис” къалурнава. Им хашпара гьисабдай мусурманрин алай йис я. Мад кIелдани?

— КIела!

Эмина са чин мад, галкIиз-галкIиз, кIелна.

— Къазанфаран къаст чун, чи аялар урусар авун, хашпарайриз элкъуьрун я! — гьарайна сада.

— Им чаз зарар гудай улуб я! — гьарайна масада.

— Я стхаяр, квез кьвед-пуд чIал чизва, куьне гьа чIаларал кхьизва, — къалабулух кваз ла­гьана ктабдин иесиди. — Бес квекай ара­бар, персер, туьрквер хьанани? И ктабда кхьенвай гьарфар урус гьарфариз ухшар я. Ухшар хьуй ман. Кар алайди гьарфар ваъ, а гьарфаралди кхьен­вай гафар, абурун мана я.

— Ви улубда чакай вуч кхьенва? — жузуна са касди.

— Ада вичин ктабдиз “Куьредин жуз” лагьанва, — жаваб гана округдин са чиновникди.

— Куьредин жуз квекай я?

— За жуван улубда лезги халкьдин адетрикай, диде-бубадиз ва чIехибуруз гьуьрмет авуникай, мугьман кьабулуникай ва маса месэлайрикай акьуллу суьгьбетар кхьенва. И на халкьдин мисалар ва махар ава… КIелза­вайдаз дуьньядикай жуьреба-жуьре малуматар ганва, — суьгьбетна Къазанфарбегди.

— Дуьз я, стхаяр! И ктаб заз басмадай акъат­­далди акурди я, — лагьана Эмин эфендиди­. — За жуздин кирамдин гафар тестикьарзава.

Инсанар са бубат секин хьана. Амма гъур­­гъурзавайбур кими тушир.

— Ана мусурманвиликай вуч ава?! — жузуна  са агъсакъалди.

— Ина мусурманвилин шартIар кхьенва, диндикай мисалар ава, — гъавурда туна Къазанфарбегди.

— Я неченик, вуна чун жуздин хабар гуз кIватIнавайбур яни? — жузуна Мислима.

— Эхь. Мадни. Заз куьне и ктаб маса къачуна, ам квез, куь аялриз кIелиз чирна кIан­зава. Буюр, къачу — теклифна округдин начальникди. — Са ктаб зур манатдай я. Ихьтин маса ктабар базардал сад са манатдай гузва.­

Инсанар къя хьана акъвазна, садан гъилни жибиндиз физвач.

— Заз кьве ктаб це! — Эмина са манат акъуд­на, Къазанфарав вугана, кьве ктаб къачуна.

— Кьвед лагьай ктаб низ? — жузуна начальникди.

— Ашукь Тагьираз, жуван ктабрал рикI алай дустуниз, багъишда, — дамахдивди жаваб гана Эмина. — Адан юлдашни савадлу ди­шегьли я. Кьведани кIелрай, чпин аялризни кIелиз чиррай.

— Вуна ам ви аялризни кIелиз чирдани? — жузуна начальникди.

— Эхь, жанаби! — инанмишвилелди жаваб гана ялцугъвиди.

Са ктаб кьепIирви Мислима къачуна.

— А ктаб кхьейди кафир я! — гьарайна дегьлиздай сада. — А ктаб кIелун гунагь я! Пак Кьуръандин хатIаралди кхьенвай ктабар кIел тавуна, гила чна хашпара гьарфаралди кхьенвайбур кIелдани?!

— Ихьтин ктабри чун хашпарайриз эл­къуьрда! — гьарайна масада.

Инсанрик квай къалабулух, наразивал мад винел ахкьалтна, Къазанфарбегдик тахсир кутазвайбур артух хьана.

ЦIийи жуздин ва адан кирамдин тереф хуьн патал Эмин эфенди мад сеферда рахуниз мажбур хьана:

— Я стхаяр! Куьн вири еке кIелернавай, еке къуллугъар гвай итимар я. Урус алимди чи чIал ахтармишзава, ада чи чIалав кьадай гьарфар теснифзава, квез хъел къвезва. Ибур чна авуна кIанзавай крар тир. Чна тавурвиляй пата­лай атай инсанди ийизва. Ахьтиндаз сагърай­ ла­гьана кIанзава… Гила гьа урус алимди, Усла­ран хва Петрди, теснифай гьарфарал бинелу хьана, чи алим стхади сагъ са улуб теснифна­­ва… Им чи тарихда сифте хьанвай ихьтин зур­ба вакъиа я. Чаз къадим вахтара жуван кхьинар авайди тир… Алпан улубар авай. Абур фадлай амач… Бес жуван дидедин чIалал кхьин­-кIелун авачиз, жуван чIалал улубар ава­­чиз, чун гьикьван  чIавалди ацу­кьин?! Чна урус алим Петр­диз, чи Къазанфар стхадиз па­ра кьадар сагърай лагьана кIанзава, — инсанри яб гузва, амма “сагърай” лугьудай кас авач. Эми­на давамарна: — Заз гьа и Кьасумхуьрел, ЧIу­рал шегьерда ва жув физвай маса чкайра араб, фарс, туьрк, урус, эрмени, гуьржуь чIа­ла­рал акъатзавай цIудралди, вишералди ктабар аквазва… Абурун арада чи лезги чIалал акъат­навай са затIни, са гафни авач. Чун инса­нар тушни?! Чун медени халкьарилай икьван гуьгъуьна вучиз ама? Бес чун халкь тушни? Ихь­тин кесибвал, ихьтин усалвал чаз айиб тушни?! Гьайиф, гьайиф!.. Яраб, стхаяр­, чун нетIе­ризни чIутариз халкьнавай инсанар ятIа?.. Тушиз хьайила, жуван чIалал сифте яз акъатнавай улубдин кьилел цIай кудани?.. Чна, савад­лу ва илимдар инсанри, къе икI авурла, бес пака авам лежберри вуч авурай? Айиб хьа­на хьи!… Авамвал бахтсузвал я. Эхь!.. Чун ава­­мар­ туш эхир, дуьньядикай, са­ваддикай, илимдикай хабар авай инсанар я! — Залда за­лан не­фесрин ван гьатна­. Эмин эфендиди да­ва­марна: — Жанабияр! Дуьнья де­гиш жезва, ам вилик физва… Чунни девир­дихъ галаз вилик фин.

Эминан гафарин таъсирдик мад са шумуд­ касди пулар вугана, «Куьредин жуз» ктабар къачуна.

Къазанфарбегдин сивик хъвер акатна, ада Эмин эфендидиз вилералди сагърай лагьана.

Инсанар чкIиз  эгечIна.

— Сагърай, чан стха Эмин, ваз Куьредин карч алай итимар, Ярагъ Мегьамед муршиддиз муьруьдар хьиз, табий хьана, — лагьана Къазанфара. — Вуна зун къутармишна.

— Вун ваъ, стха, ви улуб, — Эмина дуствилин хъверна. — Ам чи улубни я!

Амма Къазанфарбег садавайни къутармишиз хьанач: ам ругьанийрин фитнеди пачагьдин итимриз, шейх Ярагъ Мегьамедан рехъ да­вамарзавай тIарикъатчи инсан хьиз къа­лурна, дустагъда туна. Ахпа Сибирдиз суьр­гуьндиз акъудна. Бубайрин кIвалерални “Кафирдин юрд” тIвар акьалтна, абур рекьяй­ физ-хквезвай авам инсанри тфу гудай йикъал­ гъана.

Гзаф вахтара дугъри инсанар жуваз ­жезвай хийирдинни зарардин гъавурда акьа­дач. Вилик-кьилик квай ханди, бегди, кавхади ва я фекьиди гьикI лагьайтIа, гьакI ийида. Нетижада халкьдиз, адан гележегдиз туьх­кIуьр теже­дай хьтин еке зиян жезва. Мамрач Къазанфаран кьисметни гзаф туькьуьлди  хьана­…

Дустунин кьилел атай мусибатар акурла, Эмин эфендидин йикъан кьарай, йифен ахвар квахьна, куьмек гуз алахъна, Темир-Хан-Шурадиз кьван фена… Амма са затIни арадал атанач. Гьахъ жагъурзавай заридиз амукьайбур гъутар чуькьуьн, фитнекарриз лянет гун, Сибирдиз сабурдин чарар кхьин ва русвагьдин чIалар теснифун хьана. Нубат­дин чарче зариди, вилерал накъвар алаз, Къазанфарбегдиз кхьена:  “Фитне хьана бул, Пис кар из кьабул. Гьа икI чи акьул Зая жезава…”

Къурбан  Акимов,

Дагъустандин халкьдин писатель