(Ачух чар)

Малум тирвал, 2000-йисалай инихъ Ахцегьа, Шарвилидин гъвечIи ватанда, лезги халкьдин “Шарвили” эпосдин сувар кьиле­ тухузва. Чи халкь сад хьуниз, хъсан кра­рал­ тупламишуниз, Дагъустандин халкьа­рин дуствилин алакъаяр мягькемаруниз, акьалтзавай несил бубайрин хъсан адетралди тербияламишуниз, инсанпересвилинни ватанпересвилин ирс хуьниз эверза­вай лап хъсан мярекат я.

Адан теш­килат­чийризни иштиракчийриз баркалла! Сир туш хьи, гьар са рекьяй виликамаз лап хъсан гьазурвал ва тешкиллувал аваз кьиле тухвай виридалайни зурбади ва рикIел аламукьдайди 2000-йисан июндин сувар хьана. Гуьгъуьнин суварар гьа са “шаблондинбур” тирвиляй халкьдин итиж, гьайиф хьи, яваш-яваш зайиф жезва.  Инал чаз Ах­цегь райондин руководстводиз ва  республикадин оргкомитетдиз ачух чар кхьиналди, сувар кьиле тухузвай чкадин гьа­­къин­дай месэла  къарагъариз кIанза­ва…

“Шарвили” эпосдин сувар, адет хьанвайвал, Ахцегьа, Советрин Союздин Игит лётчик Валентин Эмирован тIварунихъ галай багъда, тухузва.  Кьуд патахъай атана, агъзурралди инсанри иштиракзавай сувар патал инаг  кутугай чка хьанвач. Вучиз?

Сад лагьайди, иник ахцегьвийрин сурар ква. Аниз кIур гун, чиркинарун, анал эрекьар­­ хъун, еке шадвилер авун гьич са жуьре­дин къанун-адетривни кьунвай кар туш — пара гу­нагь я. Дуьньяда вири крар тик­рар хъжезва: чи арадай акъатнавайбуруз гьуьрмет тавур­тIа, пака чазни невейри гьуьрметдач.

Кьвед лагьайди, тик квай и чка “Шарвилидин” чIехи мярекатдиз лап къулайсуз ва дар я. Ацукьдай чкаяр авай ва элкъвена сегь­недин патарив кIватI жезвай са тIи­мил­бурулай гъейри, амайбуруз сегьне саки аквазвач. И чка гунагьсуз бицIек­ринни школьникрин адетдин гъвечIи мярекатар патал ишлемишиз жеда.

Пуд лагьайди, и багъ чкадин жемят ва эхиримжи вахтунда пара жезвай мугьманар патал секиндиз ял ягъиз, чай хъваз, яни рикI аладариз жедай гуьзел пIипI хьиз дуьз­мишайтIа, хъсан я. Артухлама, патарив тарихдинни край чирдай, культурадинни искусстводин музеяр ва Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидован кIвал-музей гва. Атай гьар са мугьмандивай абурукай секиндиз ва къулайдиз менфят къачуз жеривал авуна кIанда.

Кьуд лагьайди, чаз Ватандин ЧIехи дяведин игит лётчикдин тIварунихъ галай машгьур багъда дяведин активный иштиракчийрин, гьакI зегьметдин, илимдин, искусстводин, яратмишунин, спортдин ва яшайишдин ма­са хилерай чпин зурба агалкьунралди рай­ондин ва лезги халкьдин тIвар хкажай баркаллу ксарин (халкьдиз вичин игитар чир­на кIанда!) барельефрин аллея туь­кIуь­рунин теклиф гуз кIанзава. Акьалтзавай несил гьабуруз тешпигь халис ватанпересар яз тербияламишун патал и кардихъ еке метлеб ава. Гьавиляй ша чна В. Эмирован багъ, кьилихъ галай чкIизвай гатун кинотеатрни ахлудна, жемятдивай секиндиз ял ягъиз, жегьилар дуьздаказ тербияламишиз жери гуьзел, михьи пIипI яз тан ва аваданламишин.

Эхь, вердиш къайдайрай экъечIна, цIийи са кардик кьил кутаз жуьрэтун асант туш. Муькуь патахъай, цIийивилерихъай кичIе хьайитIа, хъсанвилихъ дегишвилерни жедач. Вичин вахтунда Ахцегьа сифте яз лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин суварин тешкилатчийриз (республикадин гьукумдарриз и кар хуш тушир, бязибуру гилани лезгийриз гуя игитвилин эпос авайди туш лугьуз, манийвалзава) мадни четин тир. Къе чна теклифзавай месэла лагьайтIа, акьван четинди туш, Ахцегьа “Шарвилидин” суварин анжах кьилин межлис-мярекатдин чка дегишарунинди я.

Акъвазай ци ни къачуда лугьур мисал ава. Ша чна, жуван пак ерийрин къадир авай ватанпересар яз, чи бубайрин хъсан адетар — сурариз кIур тагун, кьенвайбурун руьгьериз гьуьрметун, жув яшамиш жезвай чка аваданламишун…- хуьз алахъин.

Вичикай ихтилат физвай месэладин кьи­лин фикирдикай рахайтIа, суварин мяре­катар тухун патал къадим Ахцегьа кутугай чкаяр пара ава. Месела, ата-бубайрилай инихъ ах­цегьвийри чпин суварар, гуьзел тIе­биатдал экъечIна, машгьур КIампIал­рин багъ­да тухудай. Ахцегьрин центрадикай тIи­мил хкатна, Самур вацIун эрчIи патан хелвет гуьзел пIипI, на лугьуди, тIебиатди вичи шад мярекатар тухун па­тал яратмишнавай кьетIен майдан я. Чи камаллу бубайри анаг гьа мурад-метлебда иш­лемишни ийизвай. Гуьгъуьнай хсусиятдиз вахкана, гьайиф хьи, гьу­куматдин ихти­ярда амукьнач. КIан хьайи­­тIа, ГъвечIи КIам­пIал (ам ие­сийрини са­ки ишлемиш тийиз­ ава) базардин­ къиметрай обществодин хийир­диз маса вахчуз жеда.

Гьелбетда, “Шарвилидин” сувар Ахцегьа цIийиз кутунвай “Набережный” багъдани тухуз жеда. Хуьруьн центрадикай хкатнавай, гьеле тамам кIалуб-къайдадиз татанвай и багъ вичикай ихтилат физвай метлебдив са акьван хъсан кьунвач. Агъзурралди инсанри кIур гана, аниз хасаратвал гунин (таза къелемар хунин…) къурхулувални ава. ВацIун кьер гьамиша къай авай чка я, гатун зегьем ракъиникай хуьдай мумкинвални инсанриз ана жезвач.

Вири патарихъай килигна, веревирд авурла, лезги халкьдин игитвилин “Шарвили” эпосдин суварин кьилин мярекатрин май­дан патал чаз куь дикъетдиз Пелтуьйрин магьледа авай суддин куьгьне идарадин майдан гъиз кIанзава. Амай чкайрив гекъигайла, артухан гьихьтин тафаватлувилер ава и чкадихъ?

Сад лагьайди, инаг Ахцегьрин куьгьне магьлейрин юкьва, яргъал йисаралди садани ишлемиш тийиз алай, гегьенш ва кьуд па­тахъай вичиз рекьер авай тарихдин манадин­ гегьенш чка я. Ахцегь вацIунни Агъасиеван тIварунихъ галай куьчедин куьгьне кимерин арадавай и майдан, анал алай, цIуд йисарал­ди гадарна, чкIизвай суддин кIвал­ни ахлу­дай­тIа (рак-пенжер кумачир инаг ичкибазарни наркоманар кIватI жезвай лап чиркин чкадиз элкъвенва), мадни гегьенш жеда. Вален­тин Эмирован тIварунихъ галай­ багъдилай кьвед-пуд сеферда еке я. Хара­пIадиз элкъвенвай са мертебадин а дарамат суддин балансдал ала, гуя абуру вахкудач лугьуда. Судни халкьдинди тушни? 30 йисуз иш­ле­миш тийиз, гадарнавай чка вучиз вахкудач кьван?  Артухлама, виликан­ “Заря” совхоздин дараматар къе гьабурун ихтиярда ава.

Кьвед лагьайди, инлай  Ахцегь вацI, тарихдин магьлейрин къадим архитектура, КIе­лез хев, Ротонда, Жуьмя мискIин, Уста Ид­ри­сан муьгъ ва тамашуниз лайихлу гуьзел ма­са чкаяр лап хъсандиз аквазва.  Вини­дихъ — “Къа­пудин” гьаят (виликрай Самур ок­ругдин на­­чальникдин, гуьгъуьнай Советрин властдин ­идараяр аваз хьайи ана гила районрин уртах ФСБ ава). Адан къаншарда­, вацIун а пата Салигь Агьмедова 1931-йисуз кIарасдин тур­бина алаз эцигай ГЭС-дин амукьаяр аквазва. Кьилинди, а патал, Азиз Алискерован­ куьчеда (ПIицIар магьле), Шарвилидин кIва­лерин амукьаяр (туькIуьр хъувуртIа, хъсан я) ва пагьливандин тIвар­цIихъ галаз алакъа­лу чкаяр — Гъвейи кимин майдан (адаз Шарви­лидин майдан лугьузва), Шарвилидин кIац, къых, вацIалай Шарвилидин гуьмбет — “ЦIийи Албаниядихъ цIи­гелвилин муьгъ” эцигун тек­лиф­з­авай чка гва. ИкI, сувар тухун па­тал чна къалурзавай­ майдан, гьакъикъатда, инал тIвар кьур кьван килигуниз лайихлу чкайрин юкьва ава.

Пуд лагьайди, инаг, чкадин тIебии рельефдикай менфят къачуна, элкъвена ацукьдай чкаярни дуьзмишна, къадим римлуйрин амфитеатрдин къайдада вижевайдаказ туькIуьриз жеда. Рехъ галай пата­хъай­ виче тIебии тегьерда куьсрияр тваз жедай вижевай хуш-откос, къаншарда трибунайрин мягькем даях патал ишлемишиз жедай ракьунни бетондин зурба цал ава. Адан кьулухъ, вацIун къерех мягькемарун яз, алатай асирдин 1960-70 -йисара эцигай бетондин са шумуд метрдин гьяркьуь цал гва. ВацI галай патахъай хатасузвал хуьн патал хъсан жугъунар агалдна ва куьсрияр эцигна, ял ядай гуьзел чка — набережная аллея дуьзмишиз жеда.

Кьуд лагьайди, алай вахтунда хуьруьн къене зирзибилрин мядендиз элкъвенвай анаг неинки михьи хъжеда, кьилинди, Ахцегьа пара инсанрин иштираквал аваз чIехи межлисар-мярекатар тешкилиз жедай ва тамашуниз лайихлу тамам са зурба комплекс арадал къведа. Дагъустанда туризм вилик тухузвай шартIара мугьманар желбун патал им иллаки важиблу я.

Фикир гайитIа, и теклифди-проектди акьван еке финансарни истемишзавач, ам са шумуд йисуз яваш-яваш тамамарайтIани жеда. Месела, сифте йисуз майдан зирзибилрикай михьна, юкьвал сегьне туькIуьру­налди мярекат тухун. Кьвед лагьай йисуз элкъвена тамашачияр ацукьдай чкаяр гьазурда, пуд лагьай йисуз аваданламишунив эгечIда. И чкадал къведай машиндин рекьерни гьар патахъай ава. Амма Шарвилидин суварин юкъуз вишералди къвезвай машинар патал кьере (габион бандар ягъуникди ана, Аллагьдиз шукур, чкаяр кIани кьван ава) кьилди чка туькIуьрун хъсан я.

Ихтилат физвай месэладин гьакъиндай за жуван фикир-теклиф са шумуд йис идалай виликни газетрин чинрилай малумарнай. Анаг, чкадал фена, райондин руководстводиз, “Шарвили” эпосдин оргкомитетдин бязи членризни къалурнай. Абуруз пара бегенмишни хьана, разини тир. Амма, гьайиф хьи, месэла алай чкадилай юзанач. Мугьманриз къадим Ахцегьрин надир пIипI-рикI къалур тийиз, абурув чи бубайрин сурариз кIур гуз тазва.

Ачух чарче къарагъарнавай месэладиз Ахцегь райондин кьиле авай ксари, “Шарвили” эпосдин суварин гьакъиндай республикадин тешкиллувилин комитетди  кьетIен дикъет гудайдак чна умуд кутазва.

Дашдемир  Шерифалиев