РикIел хкин. 2015-йис, 15-май. Кьурагь райондин КIирийрин хуьряй тир мешебеги Зейнудин Батманован чандиз къаст авуна. Ни, вучиз? Ам неинки чпин хуьре, гьакI вири районда чIехи рикI авай, жумарт кас яз, виридан патай гьуьрмет авайди яз чидай. И инсафсуз алчахвал нелай алакьна? Са кар ашкара тир: террористар…
Кьуд йис алатна. 2018-йис, 6-май. Телеканалрини газетри вири уьлкведиз дагъустанви Зейнудин Лукьманович Батмановаз Россиядин Федерациядин Игитдин тIвар гайидакай хабар чукIурна. Президентдин указда лагьанвайвал, “гражданинвилин буржи тамамардайла къалурай кьегьалвиляйни игитвиляй”. Хабарра къейдзавай: чIехи тIварцIиз Кьасумхуьруьн лесничестводин инспектор, ада вичин уьмуьрдилай гъил къачуна, боевикрин гъиляй куьрпе аял галай жегьил хизан акъудайвиляй лайихлу хьана.
“ЦIийи Кавказ” дестеди Россиядин Игит З.Л. Батмановакай “И чилин инсан” тIвар алаз Х.Халилбегованни А.Омарован ктаб гьазурзава. КIелзавайбурун фикирдиз чна а ктабдай са кьил теклифзава.
___________________________________
Юкъуз ам текдиз амукьзава.
Хуьруьн куьчедал абурун кIвал, адет тирвал, шуьшебенд айван рагъ артух кьибледихъ элкъвена акъвазнава. Айвандин кьиле цлак, кьакьандиз, кьве портрет ква, абурулай бубани хва килигзава. Буба — хурудал атIа чIехи дяведин наградаяр алай ветеран, хва — чина хъвер авай, гила а хъвер вири уьлкведиз чизвай, вири халкьдиз багьа хьанвай чагъинда авай итим.
Свас кIвалахал больницадиз физва, хтулрикай гьеле кIвале амай гъвечIи кьвед — школадиз. Текдиз амукьай ам вилер мукьвал-мукьвал цлак квай шикилрал физ, дивандал фаракъат жезва. Уьмуьрдин юлдаш цлалай фадлай килигзава, адав вердиш хьанва, рикIел хкунрикди гуьгьуьл гьалчIзаватIани, рикI тIарзавач. Адахъ галаз санал уьмуьр дуьз фена: зегьметарни чIугуна, татугайвилерайни экъечIна, шадвилерни хьана, ругуд аялни чIехи авуна — и кIвале бахтлувилин гьава хьайиди я. Хва цлалай килигизни, ингье, акваз-такваз йисар алатзава, анжах рикIяй тIал акъатзавач. Хци хъверзава, дидедин вилера суал акъвазнава: вучиз икI хьайиди тир? ИкI хьун герек тушир эхир… Жаваб авач. Ам гъавурда акьаз алахъзава, амма и уьмуьрда са гьихьтин ятIани гъавурда акьан тийидай крар гзаф хьанва.
Гила ам, Султанханум, белки, хуьре виридалайни яшлу я жеди. Аялри адакай лугьуда: диде чи викIегь дишегьли тир. Эхь, ажузвал адаз вичин яшинда чир хьайиди туш. ДатIана кIвалахра-зегьметра акъатай уьмуьрдин буржияр ада — кайванидин, дидедин — садрани бушвал хиве такьуна кьиле тухвана. Саки сагъ асир яшамиш хьанатIани, гилани адан юзунриз, мецелай алатзавай гафариз зайифвилин тав янавач. Адан бейни михьи я, кьатIунрал чан ала, фикиррик юзун ква. Адак хесет акатнава: текдиз амайла, ам цлакай вичиз хъуьрезвай хцихъ галаз рахада… РикIелни хкведа. Гьа накьан крарин хьиз, ачухдиз бейнида ама уьмуьрдин шикилар, лап жув мягьтелардай куьлуь-шуьлуьярни кваз.
Адан ругуд аялдикай, сифте хьайи рушакайни гадайрикай, ам, Зейнудин, виридалайни гъвечIиди тир. ЧIехи стхаяр школадиз фидайла, ам, яш тахьанвайди, абурун гуьгъуьна гьатдай. ЧIехибуру ам кьулухъди рахкуриз гьикьван алахъайтIани, ада яб гудачир, кIанзавай вири авай школадиз физ. Чара тахьай дидеди эхирни адаз, бакара къведа лагьана, тунвай парчадин кIусарикай къуьнуьз вегьедай чIулни галай вижевай чанта цвана. А девирда, портфель къачуз агакь, я акъакь тавурла, аялар ктабарни дафтарар гьахьтин чантайра аваз школадиз физмай. Сабурсузвилелди чанта цвана куьтягьунал вил алаз акъвазай Зейнудина ана фадамаз стхайривай тIалабнавай дафтарни ручка, чантадал алай къултухда чернильницани туна (гьеле перо чернилдик экягъиз кхьидай ручкаярни ишлемишзамай), школадиз зверна. Ам хтайла, дидедай агь акъатнай: им вуч гьал я вал атанвайди! Адан чинал-гъилерал, и юкъуз хьурай лагьана алукIнавай цIийи шалвардални, цIийи чантадални михьиз чернилдин лекеяр алай. Вичин шадвал ахпа: школадиз фена…
Аял тир ман, гьа амайбур хьтин, гъвечIизамаз кефсуз жедай, ахпа зайифвилер алатна, кIелунал хьиз, къугъунрални рикI алай, зиринг аял яз чIехи жезвай. Гьар юкъуз стхайрикай мад садахъ галаз дидедиз куьмек гуз колхоздин фермадал къведай: малар яд гуз гьалдай, тевле михьдай. Зейнудинахъ вичиз къачунвай ихьтин ферзни авай: вахт-вахтунда ам Лейли бадедин кьилив фидай, адаз кIарасар хадай, булахдилай яд гъидай, верчериз твар гудай.
Муьжуьд лагьай классдилай кьулухъ ам стха Заидина Осетиядиз, Алагир шегьерда а чIавуз вичи кIелзавай тамарин техникумдиз, тухвана. Техникумда кIелна, армиядани къуллугъна, хуьруьз хтай ам мад яргъалди пата-къерехдиз акъат хъувуначир. Аялрикай гъвечIиди, ам яшлу дидединни бубадин патав гумукьна. Хизанни кутуна, хийир-шийирдив ацIанвай йисар къвез алатна. Сад муькуьдан гуьгъуьналлаз аяларни агакьиз эгечIна. ЧIехидахъ, рушахъ, вичин хизан хьана, гуьгъуьналлай гададизни, студентдиз, мехъер ийидай вахт мукьва жезвай, гъвечIи кьвед школадиз физвай. Пеше ада вичин рикIиз кIаниди хкянай ва тамун акьалтI тийидай кIвалах рикI алаз тамамарни ийизвай. Дидедин рикIел ам гьамиша кIвалахдик кваз, къуьнел пер, гъиле нажах аваз аламукьна. Хизандин пакадин йикъак умудар кутунвай, мурадар авай уьмуьр атIа йисуз, майдин экуь юкъуз бедбахтвили чIулаварнай. А юкъуз рикIер къарсур хьайи хуьруьнвийри, ажугъдини гьайифди куз, тамай жагъурна хкай адан хва эхиримжи рекьиз тухванай.
* * *
Юкъуз са арада тек амукьзаватIани, уьмуьрда ам тек туш, вичин хизанда, вич кIани, гьуьрметлу инсанрин — мукьвабурун, хуьруьнвийрин — арада ава. Сятиниз килиг тавуртIани, цава авай ракъини лугьуда адаз школадай хтулар, ахпа кIвалахдилай свас хкведай вахт агакьзавайди. Вичин аялрилай адавай наразивал ийиз жедач: рикIелай садани ракъурзавач, патарал алайбуруни кьил чIугвада. И кIвалик мугьман бубайрилай эгечIна къалиндиз хьайиди я, гилани кума. Бейхабар мугьманарни акъатда, ам акваз, адаз яб гуз кIанзавайбур. И сеферда чунни гьахьтинбурукай хьана.
Белки, вичи ада и крарикай фикирзавач жеди, амма адаз яб гузвай чавай фикир тавуна жезвач, 95 йис вилик, революциядин ва граждан дяведин йисар алатай са куьруь вахтунилай и дуьньядиз атай адан уьмуьрдай советрин вири девир, а девирда чи халкьди акьалтIарай вири рехъ аквазвайди, вични гьихьтин рехъ. Гила, лугьуз жеда, тарихдиз хъфенвай Султанханум дидедин несилдиз кьисметди вири алаз хьиз къалурна, хъсанвилерихъ галаз татугайвилерни, шадвилерихъ галаз дердерни. Рагъ илифнавай айвандик рахазва чун адахъ галаз, ада, вичин яргъи уьмуьрдин кукIушдилай агъадихъди килигиз, рикIел хкизва, суьгьбетзава.
Вич ам къуншидаллай Ругунрин хуьряй я, и гъвечIи хуьрни КIирийрихъ галаз бинейрай акахьнава, миресар-халуяр я. Ругунви Азизан хизанда вад аял, кьуд вахни са стха, чIехи хьанай. Буба адан рикIел гьамиша маларив гвай яшлу итим яз алама. Аял вахтар? Дарвилер хьанай: я тандал бегьем алукIдайди жедачир, я тухдалди недайди. АлукIдайди тахьайтIани, са жуьре кьиле-баша фида, амма недайдакай магьрум хьун… Бейнида ихьтин агьвалатни амукьна: маларикай абуруз авайди барцIак галай са гамиш тир, амни са арада къунши ЦицIерин хуьруьз са чувал къуьлуьхъ маса ганай. Им гьикI жедай кар тир, барцIак галай гамиш — са чувал къуьлуьхъ гун? Гуьгъуьнлай килигайла, эхь, гъавурда акьун четин я, анжах гишин девирда, аялри каш чIугвадайла, пис-хъсан акван хъийидач…
Дяведин йисар адан рикIел хъсандиз алама — агакьнавай руш тир, жемят кьери хьанвай хуьре чIехибурун кIвалахрик экечIнавай. Душман Кавказдив агакьайла, амайбурухъ галаз санал амни зегьметдин фронтдиз — Дербентдин кIанив танкариз акси хандакIар атIуз тухванай.
— Ана вири авай, — рикIел хкизва ада. — Жегьиларни яшлубур, итимарни дишегьлияр. Гьавадин тревога гудай, ван акъатдай: вири — далдайрик! Немсерин самолетди-разведчикди цава чархар ядай, Огнидин патав гвай аэродромдиз гуьлле гана, хъфидай. Ксуз-къарагъзавай чиликай атIанвай къазмайра, гьар са бригадади вичиз авунвай, къулайвилер гьинавайди я: мекьини, чиркинни хьайила, залан зегьмет, недайдини — кьит. Эхзавай ман, гьахьтин йикъар тир. Вад кран квай булах авай ана, Сабнава хуьруьн кIаник са тIулал. Кефердихъай кьибледихъ — Бакудихъди дяведикай катзавай халкь ахмиш хьанвай, балкIанар, нехирар-суьруьярни гваз. Гьабурукай а булахдал илифдай. Абур хъфейла, пакам кьиляй булахдал тукIур маларин кьилер-кIвачер аламукьдай. Абур вахчуна, гваз хтайла, чи хуьрек са тIимил дулу хьайила, масабур чал пехилни жедай.
Сад авай, жегьил итим, тIвар рикIел хкиз жезвач, политрук лугьудай адаз, сумка-планшетка къвалал алаз. Макьарин хуьряй тир ам, фронтдай, хер хьана, инвалид яз хтанвай. Нянрихъ кIватIдай вири, фронтда авай гьаларикай суьгьбетдай. Адав чуьнгуьрни гвай, ахпа межлис къурмишдай, чун шадардай. Гьа политрукди садра лагьана: душман атана Моздокдив агакьнава, женгера авайбур чи бубаярни стхаяр я, абуруз куьмек герек я, квекай кIандайбурувай гуьгьуьллувилелди армиядиз тухун патал арзаяр гуз жеда. Жегьилар, гьеле яш тахьанвайбур тиртIани, фронтдиз физ гьазурбур авай. Сад къарагъна — Рагьман, кIириви, и чи мукьув гвай Шихкеримабурун амле, вич кхьиз туна. ВикIегь гада тир, эгер чаз са гаф лугьудайди, чи кефи хадайди хьайитIа, зурзурдай ада. Ана гьикI хьанайтIа, адалай гуьгъуьниз зун кIвачел акьалтна, за жувни кхьиз туна. Ахпа — масабуруни…
А яш тахьанвай жегьилар а сеферда кьисметди хвенай, душман Моздокдивай кьулухъди чукур хъувурла, армиядиз абуруз гьелелиг эверначир, абур са тIимил вахт, са бязибур куьруь варцара, кIвалера яшамиш хъхьанай.
Адан рикIел алама, чпин хуьряй, Ругунай, тепедихъ галай Филерин хуьруьз, юкьван школадиз физвай гадаяр. Усман, Жамалдин… Масабурни. КIелиз ашкъи авайбур, мадни кIел хъувуна, пешекарар жедай мурад авайбур. Анжах гуьгъуьнлай абур техникумринни институтрин чкадал фронтдиз фенай, Сталинграддин, Курскдин женгер фейи чуьллера амукьнай. ГъвечIи Ругунрин хуьряй дяведиз фейи итимрин са пай, цIипуд кас, элкъвена хтаначир.
Ада давамарзава:
— Дяведин йисара зани дидеди храй сун гуьлуьтарни бегьлеяр авай цIипуд посылка фронтдиз ракъурнай. Абурун квитанцияр яргъалди вини къавук маса чарарихъ галаз амукьнай, ахпа аялрикай сада, ибурукай вучзавайди я хвена лугьуз, кана. Мадни са арадилай военкоматдай хабар атана, фронтдиз куьмек гайибурун гьахьтин чарар агакьара лугьуз. Вуч агакьардай, амачирла?
— Куь цура хипер гьикьван авай? — жузуна чна.
— Хипер амайни а вахтунда! — гъил эляна ада.
— Бес сар гьинай къвезвай? — аламат жезва зун.
— Месерай башкIулар акъудна, кек яна, гьа сарикай гъалар авуна, хразвай.
— Бес ксун квел ийизвай? — гъавурда акьазвач чун.
— Перер твазвай месера. Абур гзаф экъечIдай атIа яд акъваззавай тIулара…
Хуьре дишегьлийрин дердияр са бегьлеярни гуьлуьтар хуруналди акьалтIзавачир. Колхозни гьабурал акъвазнавай. Адакай лагьайтIа, жегьилвилизни килиг тавуна, маларин фермадин заведующий авунай. Хъуьруьн акатай ада хълагьзава:
— Ахпа зун алуднай а кIвалахдилай.
— Вучиз?
— ЧIехибуру чпиз яб гузвач, чпиз кIандайвал ийизвач лугьуз… Абуруз недай чка кIан хьана, за ихтияр гузвачир, абуру туькIуьрай чарарал къул чIугвазвачир.
— Хъел къведачирни чIехибуруз?
— АтайтIа къведа ман. Зун ахьтинбурун вягьтедай фидачир, рекьив гъиз жедачир зун, чIуру кар заз садрани кIан хьайиди туш… Зи амле авай, Алимет, рагьмет хьуй вичиз. Савадлу, гъавурда авай итим тир. Четин дуьшуьшра гьадан кьилив фидай зун: чан Алимет дах, лугьудай за, ихьтин кIвалахар жезва. Ваз а амалар чирзавайбур терг хьуй чеб и хуьре, лугьудай ада, ийимир жува, чан бала, яб гумир ахьтинбуруз…
Ада аяларни вичин тербия гуз чIехи авуна. Абуру, гила яшлу, хтулар агакьнавай ксари, рикIел хкизва: садра гадайрикай сада, колхоздин салай чинеба атIана, афнияр хкайла, кIвале гьихьтин къиргъин гьатнайтIа. Дидеди адав а афнияр гьинай атIайди ятIа, гьаниз хутахиз тунай. И хизанда гьамиша чпин зегьметдалди къазанмишиз, анжах гьалалдин иесияр жез яшамиш хьайиди я.
* * *
КIириви Лукьман Батманован уьмуьрдайни чи халкьдиз адет хьайи рехъ аквазва. Дяведилай вилик ам, жегьил итим, Бакудиз фена, нафтIадин мяденра кIвалахал акъвазна. Гьанай 1939-йисуз армиядиз эвер гайи ам финнрихъ галаз дяведин иштиракчи хьана, вичи кIвалахай Бакудиз хурудал “Журэтлувиляй” медаль алаз хтана. Ватандин ЧIехи дяведин эвелра ам мад фронтдиз фена. Бубадин женгерин рекьерикай хизанда адан, гъавурда акьазвайвал, яргъибур тахьай ихтилатрай чида. Керчь шегьер патал (ам гьавайда “шегьер-игит” туш) фейи агъур, пара кьадар къурбандар хьайи женгерикай. “ГъвечIи чилел”, гуьгъуьнлай генсек Брежневан ктабди машгьурай, женгерикай. Крымдин чилел женгерикай. Крымда са тепе ава, вилик физвай советрин кьушунриз адал яру пайдах хкажун лазим тир. Са шумуд аскер, аниз фейибур, чкадал кьван агакьначир. Эхирни Лукьман Батманов фена, ада тепедал пайдах хкажнай. Къалурай кьегьалвиляй ам “Яру Гъетрен” ордендиз лайихлу хьанай… Ам залан гаубицайрин батареяда артиллерист тир. Гаубицадин расчетдик цIукьуд кас квай. Садра душмандин тупунин гуьлле дуьз акьуна, абур вири телеф хьанай, са Батмановалай гъейри… Дяве Чехословакияда куьтягьай ам 1946-йисуз хтанай. Гуьгъуьнин йисуз ам Ругунай тир Султанханумал эвленмиш хьанай.
А несилдин инсанар, уьмуьрдин тежер хьтин имтигьанрай акъатай… Фикирдиз гъиз алахъин, абурукай, дяведиз фейибурукай, са паюнив агакьна элкъвена хтун тавур хуьрера, гьихьтин жегьт-гьевесдивди кIватнавай уьмуьр гуьнгуьна хутаз эгечIнайтIа, абуруз гьи тегьер ислягь уьмуьрдин къадир авайтIа, абур гьихьтин къанихвилелди цIийи кьилелай яшамиш хъжез эгечIнайтIа. Батмановрин хизанда сифте хьайи аялдал, рушал, лап кутугай тIвар эцигнай — Сувар. Дуланажагъ кесибди, четинди тир, амма кьилинди — дяве авачир, амай четинвилер вири алудиз гъалиб хьайи халкь гьузур тир.
Ругуд йисалай кIвализ акъат хъувур Лукьман Батманова рекьерин отделда кIвалахиз эгечIнай. А девирда лап гьа райцентрадиз авайдини са къулайсуз, арабаяр фидай рехъ тир. Рекьер туькIуьрунин месэла акьван важиблуди хьанвай хьи, и кIвалахдал вири халкь желбзавай: бигерар ийидай (маса гафаралди — чарасуз субботникар), хуьрерин агьалияр тайинарнавай йикъара кIвалахрал акъуддай…
Къе КIирийрин хуьр вич бинедай алай дагъдин кIаняй агъуз Кьурагь-вацIухъди вад километрдиз яргъи хьанва. Виликрай и мензилар вири цазвай никIер тир, анжах вацIун дередай винидихъди Кьурагьиз физвай рекьел доротделдин тек кIвал алай. КIаник гьава гуьнедик кваз эцигнавай и кIвале мастер Лукьман Батманован хизан яшамиш жезвай. И кIвале абурун кьуд аял хьанай. Иеси, вичин кIвалахдиз килигна, виридаз герек къвезвай кас яз, гьакI адан мердвилелни виринра машгьур хьайи и кIвале, гуьгъуьнлай чеб хванахвайриз элкъвезвай, мугьманар авачир йиф жедачир: агъадихъ физвайбур, винидихъ хъфизвайбур — яхбур, балкIанрал алайбур, арабадин-фургъундин хиве авайбур…
Чун ацукьнавай кIвал, куьгьне хуьруьвай са километрдиз агъадихъ къакъатнавай чкада, хейлин геж, 1960-йисуз эцигайди я. А чIавуз агьалийриз ина кIвалер кутадай участокар ганай, цIийи кIвалериз экъечIай эвеланбурук Батмановрин хизанни квай. Ина дуьньядиз абурун кьве гъвечIи хва, Фезлидинни Зейнудин, атун хъувунай.
…Бубади эцигай кIвал куьгьне хьанвай, Зейнудин ам цIийи хъувунин къайгъуйрик квай. Гьеле кIвалахар амай, чил-къав туькIвенвачир, сувагъарнавачир, дакIарар кутунвачир, ада, маса къачуна хкана, айвандик чIехи стол эцигнай. Гъавурда акьун тавур суса лагьанай: “Сифте и кIвалахар куьтягьна кIандачирни?..” Ада жаваб ганай: “Гьабурни жеда, мугьманар къведайди я…”
Магьледиз, рекьин атIа патаз ада булахни гъанай, анал кьурни авуна, гила вижеваз чIехи хьанвай хатрутдин тарни акIурнай, вирида хийир къачудайвал. Варарив, къецихъай, дидедиз ацукьдай чкани туькIуьрнай, ам рикI аладариз экъечIдайвал, инсанрихъ галаз кьве гаф рахадайвал. Ада вичиз хкягъай кеспини гьахьтинди тир, вич авай чкадин аявал ийидай, чка гуьрчегардай. Ам гьакI яшамиш хьайиди я, вичин зегьметрикай датIана масабурални гьалтиз. Ам яргъалди яшамиш хьун, ада хийирдин кIвалахар хъувун герек тир…
Инсанрин рикIера ам эбеди яз яшамиш жеда. Анжах дидедин рикIяй тIал акъатдач. Дидейри аялар ихьтин кьисмет патал дуьньядиз гъизвайди туш эхир. Бес вучиз икI жезва? Суал жаваб жагъуриз четинди я. Са вуч ятIани чIур хьанва, са вуч ятIани дуьз туш и уьмуьрда…
«Лезги газет»
