ЧIал чир хьуникай, хуьникай, виликди ту­хуникай гзаф ксар яргъал йисара ра­хазва. ЧIал течирди гьи миллетдикай ятIа, гьикI чир жеда? ЧIал авачтIа, вахъ дамахдай вуч ава? КIелун — кхьин? Ктабни газет?­ Махарни манияр?.. Вуч ава вахъ ви милли­вал раиждай?..  ЧIалан къуват, таъсирлувал, гьунарлувал алцумдай хьтин терезар аватIа?..

Амма хайи чIалан манийри, махари,  мисалрини мискIалри инсан аял чIава­ри­лай тербияламишзавайди, адан руьгь, акьул, къанажагъ арадал гъизвайди аннамишна кIанда. Дидедин лайлайдилай зурба мани аватIа?..

Дидедин алхишдилай, бубадин теклифдилай (акьулдилай) зурба къуват авайди туш. Гафуни гуьлледилайни гзаф тIарда, гьавайда лугьузвайди туш.

ЧIал чав асирра яшамиш хьайи чи уллу ва ата-бубайрин несилри агакьарна. ГьикI? Гьелбетда, сифте нубатда, гьар йи­къан рахунралди, яшайиш кьиле тухуналди, насигьатралдини меслятралди, манийралдини махаралди, хурун вири жуьредин эсерралди…

Бес чIалан устадри вуч авуна? Устадар галачиз чIалан гуьрчегвал, тIа­рам­вал, таъсирлувал бажагьат чир жедай. Вири инсанрилай сад хьиз устадвилелди рахаз, манияр лугьуз, хабарар ага­кьариз алакь тийидайди виридаз чида. Садан рахунри гьа сифте декьикьайра  чпикай бизарда, масадаз сятералди яб гайитIани, тух жедач. Устадрин ктабарни (шиирар, гьикаяяр, махар, манияр) гьакI тушни?..

Халкьдин тарихдихъ галаз чIални виликди фена, адаз гьар са патай авур таъси­рарни гзаф я. Чи гилан чIала амай са слогдин (гьижадин) саки вири гафар чи къадим­ алпан чIалай атанвайдал шак алач. Месе­ла, инсандин бедендин паярин тIва­рар къачун: кьил, пел, вил, нер, яб, чин, хъвехъ, сас, пIуз, мез, туьд, къуьн, кIул, гъил, тIуб, кIвач, мад ва мад гафари-тIва­рари чеб анжах са халкьдин яржар тирди къалурзавачни? Къадимлу я чи чIал!­ Ам гьа инсан вич хайи йикъалай (Ада­ма­лайни Хатамалай) инихъ арадал атанва.

ЧIал чахъ ктабар, кхьинар авачир вахтарани виликди фена. Анжах адак чи къунши халкьарин, иллаки чи чилер чпин пацук кутурбурун (арабар, фарсар, туьрквер, хазарар ва мсб) гзаф акахьна. Мусурман дин кьабулиз тунихъ галаз алакъалу яз, лап гзаф тIварар, гафар дегиш хьана.

Гьелбетда, дуствилин, хванахвавилин, алишверишдин алакъайрини чIала­риз­ гзаф гафар, гафарин къатар гъизва. Чи чIал­­ни гьакI я. И кар иллаки Дагъустан чIе­­­­хи Урусатдик экечIайдалай кьулухъ къуватлу хьайиди чи алимри: этнографри, тарихчийри, филологри фадлай субут­нава.

Чи саки гьар са хизанда фадлай кьилин ктабдиз элкъвенвай М.Гьажиеван «Урус ва лезги чIаларин словарда» урус чIалай атанвай гафари (парабур гьа атайвал хвенва) еке чка кьунва.

Урус чIалазни гзаф гафар маса халкьа­рин чIаларай атанвайди гзаф чешмейра фадлай къейднава.

Амма чIал, чан алай беден хьиз, давам­ жезва, цIийи-цIийи гафар, ибараяр арадал къвезва, цIийи тарихри цIийи тIва­рар, крар, вакъиаяр арадал гъизва. Гьахьзава а тIварар чIалара. Ваучер, интернет, сайт, смартфон ва маса гафар хьиз. Чаз лагьай­тIа, чи устадрин чIал чир хьун чарасуз я. А чIала патан вири гафар я иливарнава, я цIурурнава, я дегишарнава, я жуван саягъда рахаз вердишарнава!..

Чав гилани гумайди, гумукьдайдини эвелни-эвел классикар тир Эминани СтIал Сулеймана арадал гъайи, абуру чпин сад­рани рекьин тийир эсерар теснифай чIал яз гьисабзава. Эмин лезги чIалан буба я лугьун дуьшуьшдин кар туш. Эминан са­ки вири эсерар манияр яз лугьузва. Вучиз лагьайтIа, абур халкьдин чIалар, халкь рахазвай, халкьди фикирзавай тегьерар раижзавайбур я. ЧIал халкьдин руьгь я лугьунни гьаваян гафар туш.

Гьа саягъда халкьдин шаирар тир СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Шагь-Эмир Мурадован,  абурун гелеваз фенвай Шихнесир Къафланован, Забит Ризванован, Алирза Саидован, Къадир Ра­мазанован, Ибрагьим Гьуьсейнован чIаларини манийри хьиз ванзава.

Абурун эсерра авайди лезги халкьдин руьгь, рикI, мез тушни бес! Ингье бязи мисаларни:

* * *

Гьайиф тушни вун эцигиз чилерал,

Ширин вирт я, хуш нямет я, Туькезбан.

Хаму кард хьиз хвена кIандай гъилерал,

Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туькезбан…

(Етим  Эмин)

* * *

КIватI жерид я гьар са миллет

Чи мектебдин кIвал, Назани.

На дидедиз ая минет,

Вунани ая кIел, Назани.

 

КIвачер яру гьар вили лиф

Авам яз амукьиз гьайиф.

Герек гьакI я кесиб синиф

Илимдин кIвенкIвел, Назани…

(СтIал  Сулейман)

* * *

Ви гуьрчегвал садахъни жеч,

Чан зи хайи диде Втан.

Еке чуьллер галаз гегьенш,

Мадни хьурай вун авадан.

 

Накьвар — къизил, къванер — мермер,

Авач валай хъсан уьлкве.

Дагълар — якъут, тамар — гевгьер,

Азад я ви хизан, уьлкве…

(Хуьруьг  Тагьир)

* * *

Зи рикIин цIай, чандин ифин

КIани ярдин вилерай я.

Зун шадвал гваз кIвализ хъфин

Гьадан экуь вилерай я…

(Шагь-Эмир  Мурадов)

* * *

Вун кIан хьунухь — рагъни фу, яд,

Уьмуьрни бахт — вири хьун я.

Ваз кIан тахьун — я мусибат,

Уьмуьрдин рехъ куьруь хьун я…

(Шихнесир  Къафланов)

Мад мисалар за гъизвач. Гьуьлуьн тIям чир хьун патал са стIални бес я лу­гьузва. Амма инал за чи устадри хайи чIалал гьикьван успагьидаказ, гьикьван рангламишна, сесералдини, гьиссералдини гужлу авуна, инсанрикай, хайи ерийрикай, рафтарвилерикай, аквазвай ва таквазвай гьерекатрикай суьгьбетзаватIа са жизвидин ачухарнава.  Чаз аквазвай гафа­ринни ибарайрин далудихъ, гьар садахъ, чаз такваз, шаирдиз аквазвай чIехи алемар, лагьана куьтягьиз тежедай къуват га­ла. КIела а шиирар, мадни кIелиз кIан хъже­да.  Им я чи хайи чIалан кьетIен гьайбат!.. Зун а веревирдерал мад акъваззавач. И чина гузвай маса материалрини зи фикир тестикьарзава. Буюр, кIела!..

Мердали  Жалилов