Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Агъзур йисара мавгьуматдин мичIиви­лик­ни зулумдик хьайидалай кьулухъ социализм­дал элячIнавай Дагъларин ватанда амай ви­ри дегишвилерихъ галаз эдебиятдин цIийи­ви­лер тун эвелимжи, чарасуз месэлайрикай сад тир. ЧIехи Октябрдин революциядин девирдалди Дагъустанда вишекай 90-95 кас са­вадсуз тир. ГьакI хьайила, кьилин месэла яз чирвилер гун, кIелиз, кхьиз чирун патал пар­тияди ва гьукуматди всеобучдин (виридаз  кIе­лиз-кхьиз чирунин) тади къарар кьабулна.

Сифте нубатда чIехи уьлкведин вири чкайра сав­адсузвал арадай акъудун патал ликбезар, ликпунктар, кIелдай кIвалер ахъаюнин ва 1926-йисуз Советрин Дагъустандин халкьарин VI Съезддал виридаз сифтегьан (начальный) чирвилер гунин месэла къара­гъар­на­­. 1930-йисан 14-августдиз СССР-дин ЦИК-дин (Центральный Исполнительный Ко­ми­тет) ва Халкьдин Комиссаррин Советдин (СНК) къарарралди 1930-1931-кIелунрин йи­са­лай чи Ватанда виридаз сифтегьан (1-4-классрин) образование гунин (всеобучдин), чирви­лер къачун мажбури тир къарар кьабулна.

Дагъустанда и хци месэла пуд йиса — 1930-йисуз республикадин шегьерра ва дуьзен районра, 1931- йисуз дагъдин ценерив гвай районра, 1932-йисузни амай вири чкайра кьилиз акъудун планламишна. И йисара лап четинвилера хьанатIани, чи халкьди партиядин ва гьукуматдин тапшуругъар кьилиз акъудна.

Дагъларин уьлкведин гьукуматдин вилик мектебар эцигунин, чирвилер гудай кадрийрин — муаллимрин виликни гзаф миллетрин векилрикай ибарат чи республикада дидед чIалар чи­рунин, гьакIни вири классра урус чIа­­лай тарсар гунин ва хейлин маса ме­сэлаярни  акъвазнавай.

Советрин девирдал къведалди, чина юкьван ва кьилин чирвилер гудай са техни­кум­, вуз авачир. Гьавиляй сифте нубатда 1922-1923-йисара Дагъустанда ­эвелимжи яз Буй­накскда, Дербентда, 1930-йисузни Хасавюртда педтехникумар ачухна. Ибурухъ галаз сад хьиз, 1932-йисуз республикада 5 агъзурдалай ­виниз ликпунктар, ликбезар кардик акатнавай, анра 194 агъзур касди чирвилер къачузвай.

1940-йисуз лагьайтIа, республикадин 1237 школада 172 агъзур аялди чирвилер къа­чузвай, абуруз 6 агъзур муаллимди тарсар гузвай. Саки виринра школаяр, шегьерра техникумар ачухунихъ галаз сад хьиз, 1931-йисуз Махачкъалада  — педагогвилин, 1932-йи­сузни хуьруьн майишатдин ва медицинадин институтар ачухна.

Республикадин техникумриз — 80%, вузризни 75% чкадин агьалияр кьабулзавай.  Идалайни гъейри, дагълух халкьарин векилар тир жегьилар, гьар йисуз къалурнавай пландин бинедаллаз Москвадин, Ленинграддин, Бакудин ва маса шегьеррин вузризни кIелиз рекье твазвай.

ИкI, 1939-1940 -кIелунрин йисуз республикадин кьуд вузда — 1600 ва 20 техникумда 3000 студентди — жегьил гадайрини рушари — кIелзавай.

1939-йисан переписдин делилралди, и вахтунда Дагъустанда 40 агъзур касдихъ — юкь­ван  махсус, 2751 касдихъни кьилин образование авай.

Виликрай, са ихтиярни авачиз, чIулав мавгьуматдик квай дагъви дишегьлийри муал­ли­мар (60%) ва духтурар (70%) яз кIва­лах­завай.

Къейд авун лазим я хьи, халкьариз чирвилер гунин фронтдихъ галаз сад хьиз пар­тияди, гьукуматди медениятдин вири хи­леризни артух фикир гуз эгечIнавай. ИкI, Дагъларин уьлкведа 1940-йисуз 35 районда ме­­де­ни­ятдин кIвалер, кIелдай 560 зал (кIвал), 35 радиоузел, 660 библиотека  кардик акатнавай­.

Урусдал ва чкадин чIехи халкьарин чIа­ларал 42 газет акъатзавай. Чи писателринни шаиррин, дуьньядин классикрин ктабар ва школаяр патал учебникар акъудунин кардизни кьетIен фикир гузвай.

Республикада лезгийрин, аваррин,  лакрин, азербайжанрин, татрин театрар ачухна ва пешекар артистар гьазурунив эгечIна.

Икьван чIавалди, (гьеле 1920-йисалай), чина къумукьрин, урусрин театрри кIва­лахза­вай. Артистри, худруководителри, режиссерри  чкадин  ва  къецепатан  уьлквейрин писателрин, классикрин пьесаяр, тамашаяр еке устадвилелди эцигиз, къалуриз хьана.

И девирдикай суьгьбетдайла, кьве келима чи лезги тават, ахцегьви руш, сифте яз Да­гъустанда артистка — киноактриса хьайи Сафият (София) Аскаровадикай талгьана, кхьин тавуна жедач. 1926-йисуз Буйнакскда М.Ю.Лермонтован “Чи девирдин игит” (“Герой нашего времени”) романдай машгьур режиссер В.Барскийди “Бэла” тIвар алаз эцигай кинофильмдин кьилин ролда 16 йиса авай гуьрчег лезги руш, киноактриса Сафият Аскарова къугъвана.

Гуьгъуьнлай режиссер Юрий Тарича эцигай “ЛукIран лувар” (“Крылья холопа”) кинофильмда пачагь Иван Грозныйдин кьвед лагьай папан — Мариядин — ролда къугъвай Сафият СССР-да, Европада, США-да машгьур хьана. И кинофильм Англияда, Францияда, Германияда, Прибалтикада, США-да ва маса уьлквейрани къалурна, дагъви лезги рушан алакьунри миллионралди тамашачияр гьейранарна, адаз еке къимет гана. И вахтунда Москвада Сафиятан стха  машгьур скульптор Хасбулат Аскар-Сарыджани авай.

София Нугьбеговнадиз вичин хайи ватан Да­гъустан, анин халкьар, адетар гзаф кIан­дай­.  Инай 16 йис хьанвай жаван руш яз фейи ада саки 30 йисуз советрин киноискусство вилик тухуник вичин лайихлу пайни кутуна.

Советрин гьукуматди дагълух халкьарин арадай чпихъ еке бажарагъ авай, литературадал, яратмишунрал рикI алай гьунарлу  шаирриз, ашукьриз, писателриз гьяркьуь рекьер ачухна. Абурун арадай Дагъустанда, вири  СССР-да тIвар-ван авай шаирар СтIал Сулейман, Гьамзат ЦIадаса, Хуьруьг Тагьир­, АбутIалиб Гъафуров, А.В.Сулейманов, артистар — Рагьимат Гьажиева, Бурлият Мура­дова, С.Измайлова, Г.Рустамов, А.Крумов, драматург А.П.Салаватов, скульптор Аскар Сарыджа, художник М.Жамал, писатель Э.Ка­пиев ва гзаф масабурни акъатна.

Советрин гьукуматди гьа сифте йикъарилай тарихдиз артух фикир гуз хьайиди я. Ам хуьн патал республикада тарихдин, этнографиядин, краеведрин, революциядин, эдебиятдин ва мемориальный музеяр эцигиз, анриз виринрай къиметлу, чIехи метлеб авай экспонатар кIватIиз хьана. ИкI, 1922-йисуз Темир-Хан-Шурада авай гъвечIи музей “Революциядин” музейдиз элкъуьрна. Ана инкъилабдин ва граждан дяведин къиметлу документар, экспонатар эцигна.

1923-йисуз гьукуматдин къарардалди Ма­хачкъалада “Республикадин музей” тешкилна. Са йисалай ана 6328 экспонат кIватIиз алакьна.  Идахъ галаз сад хьиз, музеяр Дербентда, Ахцегьани ачухна. Кьасумхуьруьн (ги­лан — СтIал Сулейманан) райондин Агъа СтIалрин хуьре халкьдин шаир СтIал Сулейман яшамиш хьайи кIвал адан музейдиз элкъуьрна. Гуьгъуьнлай музеяр Дагъустандин саки вири районра, чIехи хуьрерани ачухна.

1925-йисуз Махачкъала Кеферпатан Кавказдин тарихдин ва край чирдайбурун Ассоциациядин меркездиз элкъвена. 1926-йисуз лагьай­тIа, ина Дагъустандин халкьарин медениятдин илимдинни ахтармишунрин институт (НИИ) кардик кутуна.

Гьа икI, агъзур йисара мичIивилин пердедик хьайи Дагъларин уьлкве СССР-дин — къагьриман Ватандин — вири патарихъай цуьк акъуднавай Автономиядин Республикадиз элкъвена. Къуй алай йисуз 100 йисан юбилей къейдзавай чи Дагъустандихъ мадни  экуь ва бахтлу гележег хьурай!

Рамазан  Велибегов,

тарихчи, писатель