Алагуьзли1

Жедач жал дердиниз чара,

Себеб, дарман, алагуьзли2?

РикI чIулав я зи3 и къара4,

Гуьгьуьл — пашман, алагуьзли.

 

Гьиллебазвал5 имир вуна,

Айру6 хиял чанда туна.

Вуна зун икI ялгъуз туна7,

Яз8 перишан, алагуьзли?

 

Гила къведа, яр, ви чамар9,

ЦIай куькIуьнна куда чанар.

Гьикьван чIугван за ви гъамар,

Чан эрзиман10 алагуьзли?

 

Акъудда рикI11 и азарди12,

Гъам чIугвар кьван, чан — бизарди.

Жеч ви тай женнет базарди13,

Гьуьри-гъилман14 алагуьзли.

 

Къваза, яр, вун и зулалди,

Девран гьалин шадвилялди15

Атайла вун зи кIвалялди16,

Азиз мугьман алагуьзли.

 

Алагуьзли, вун зи яр я17,

Кай рикIикай ваз хабар я,

Насиб-кьисмет, яр, ви18 кар я,

Дердин дарман алагуьзли.

 

И чIал лагьай Етим [Гада]19,

Гьайиф, уьмуьр хьана [бада]20,

Жигер-багъри21 кана [сада],

ЧIугваз гьижран, алагуьзли.

____________________________________________

1 И шиир сифте яз М.Гьажиева 1941-йисуз акъудай Е. Эминан шииррин кIватIалда 6 бендинин “Алагуьз­ли” тIвар алай ва автордин тIвар авай бенд квачир эсер хьиз чапнавай. И шиирдин автордин жигьетдай М.Гьажиева акъудай шииррин кIватIалда ихьтин баян ганва: “ЧIалан эхирда Эминан тIвар квай адетдин бенд авачтIани, им чаз кIелайда Эминан чIал я лугьуниз килигна ва адан форма амай чIалариз гзаф ухшар тирвиляй чна им, гьадан чIал [яз] гьисабна, сборникда тунва”. И гафарай аквазва хьи, чна вичикай ихтилат ийизвай эсер М.Гьажиева ам хуралай ва Эминанди тирди чидай касдивай кхьенва. Ам филологди кхьей вахтара Эмин вич чидай инсанар гьеле амай, гьакI хьайила, М.Гьажиева и шиирдин автордикай кхьенвай келима шиир, дугъриданни, Е. Эминанди тирди къалурзавай делил яз гьисабиз жеда. 1960-йисуз А.Агъаева акъудай кIватIалда и шиирдин 7 лагьай, автордин тIвар авай бендни ганвай. Чи фикирдалди, и эсер шаирди 1862-йисан гатуз, Туькезбан масадаз гузвайдакай хабар хьайила, кхьенва. Шиир 1941-йисуз акъатайвал, герек тир баянарни галаз, чна газетда гузва.

2 Алагуьзли — инал: “кIаниди”.

3 1941-йисуз акъатай вариантда инал, якъин гъалатI яз, “чи” гаф кхьенва.

4 И къара — “и йикъара” келимадин куьруь жуьре.

5  Гьиллебазвал — кагьулвал.

6 Айру — маса жуьредин.

7 И цIар шиирдин 1941-йисуз акъатай вариантда икI кхьенва: “На чун гьикIа ялгъуз туна…” Гьелбетда, цIар икI кхьин гъалатI я. 1980-йисуз Гъ.Садыкъиди акъудай кIватIалда и цIар туькIуьр хъувуна ихьтин жуьреда ганвай: “Вуна зун икI ялгъуз туна…” Чнани цIар Гъ.Садыкъиди туькIуьр хъувур жуьреда гузва.

8 И гафунин чкадал 1941-йисуз акъудай вариантда “гьал” гаф кхьенва. Чи фикирдалди, лезги чIалан къайдайри анал “яз” гаф хьун истемишзава.

9 Чамар — чамран терефдин инсанар (свас гъиз рекье авай). 1941-йисан вариантда бендинин сифте кьве цIар и жуьреда кхьенва: “Атана хьи, яр, ви чамар,/ ЦIай куькIуьнна куда чанар…” Чи фикирдалди, и цIарара гъалатI ава: ина чамар атана агакьнава, амма рикIер ахпа куда лугьузва. И цIарара чпикай ихтилат физвай крар жезвай вахтар сад-садав кьазвач. Абур дуьз кьун патал сад лагьай цIар икI кхьин герек я: “Гила къведа, яр, ви чамар…”

10 Эрзиман — рикIин хиял, тамарзу кар, кас.

11 1941-йисуз акъатай вариантда инал, гъалатI яз, “яр” гаф кхьенвай. 1954-йисуз А.Агъаева акъудай кIватIалда, гъалатI туькIуьр хъувуна, инал “рикI” гаф кхьин хъувунва.

12 Ярдал вичин ашукьвилиз инал шаирди “азар” лугьузва.

13 Базарди — лезги литературадин чIалан “базарда” гафунин яркIи нугъатда авай жуьре.

14 Гьуьруь-гъилман — женнетда жеда лугьудай жегьилрикай сад.

15  Шадвилялди — “шадвилелди” гаф нугъатдин жуьреда.

16 Эминан шииррин кIватIалар туькIуьрай бязи авторри цIар и жуьреда кхьизва: “Ша вун Эминан кIвалялди…” ИкI кхьин гъалатI я: шаирди бендинин сифте цIарцIе ярдиз “къваза… зулалди” лагьана, гьасятда “ша вун Эминан кIвалялди” лугьудачир. Шаирди инал “вун акъваз зулалди, зулуз зи кIвализ вун атайла, чна девран гьалда” лугьузва. Гьадалай гъейри, эхиримжиди тушир бендина шаирди вичин тIварни твадачир. И цIар 1941-йисуз М.Гьажиева гайивал туна, дегишар тавуна гун лазим я.

17 И бенд икьван чIавалди акъатай Е.Эминан шииррин вири кIватIалра и жуьреда кхьенва:

Алагуьзли, вун зи яр тир,

Кай рикIикай ваз хабар тир,

Насиб-кьисмет вичин кар тир,

Дердин дарман алагуьзли.

Чи фикирдалди, и бендинин сифтегьан пуд цIарцIе авай “тир” гаф “я” гафуналди эвез авун герек я. Вилик квай бендина ярдиз “Девран гьалин шадвилялди/ Атайла вун зи кIвалялди…” лагьана, ам ярвиле амайди къалурна, ахпа адаз шаирди  “вун зи яр я” лугьудай чкадал алатай вахтунин жуьреда “вун зи яр тир” лугьудачир.

18 “Яр, ви” келимадин чкадал 1941-йисуз акъудай вариантда “вичин” гаф кхьенва. Чи фикирдалди, ярдихъ галаз адан кьисметдикай рахазвай шаирди кIанидаз, масадан кьисметдикай рахазвайди хьиз, “вичин” гаф лугьудачир, “яр, ви” лугьун тавуна. “Насиб-кьисмет, яр, ви кар я” лугьуналди шаирди ярдиз лу­гьузва: “Ви кьисмет къе вуна хкязава”.

19  И бенд 1941-йисуз М.Гьажиева акъудай кIватIалда авачиз, 1960-йисуз А.Агъаева акъудай кIватIалда алава хъувунвай бенд я. А.Агъаева бенд и жуьреда ганва:

И чIал лагьай Етим къази,

Гьайиф, уьмуьр хьана кьуьзуь,

Жигер-багъри кана на зи,

ЧIугваз гьижран, алагуьзли.

Чи фикирдалди, бендинин и жуьредик гъалатIар ква. Сад лагьайди, вич автор тирди якъин тир са шиирдани Эмина вичин тахаллус (лакIаб) яз “Къази” гаф ишлемишнавач. “Къази” гаф вичихъ галаз алакъа­да­ аваз ишлемишнавай “Ви рутба гьуьндуьр авурай” тIвар алай са шиирда Етим Эмина Гьасан эфендидиз икI кхьизва: “И чlал лагьай Етим къази/ Айиб мийир, хьухь вун рази”. Гьелбетда, и гафар вич виниз такьунин жуьреда Етим Эмина Гьасан эфендидиз “Вун дуванханадин мирзе, яни зурба къази я, зун са усал, етим къази я” лагьай чIал я. Ина “къази” гаф тахаллус (лакIаб) туш, ам вичинни Гьасан эфендидин де­­ре­жаяр ге­къигун патал ишлемишнавай гаф я. Кьвед лагьайди, гилан ахтармишунри къалурзавайвал, Туькезбан Эминалай вилик масадаз гъуьлуьз гудайла, шаир гьеле къази хьанвачир, гьакI хьайила, ада яр масадаз гъуь­луьз гузва лагьана хабар хьайила кхьенвай и шиирда вичиз “къази” лугьудачир. Пуд лагьайди, и бен­динин кьвед лагьай цIарцIи шагьидвалзава хьи, ам рифма патал са тупIал шаирди тIуб хуькуьрнавай цIар я. Дугъриданни, цIарцIе кхьенва: “Гьайиф, уьмуьр хьана кьуьзуь”. Лезги чIала инсан “хьана кьуьзуь” лугьуда, амма “уьмуьр хьана кьуьзуь” лугьудач. Мадни, свас кIанзавай жегьилди “уьмуьр хьана кьуьзуь” лугьун ажайиб кар я.  Инал “кьуьзуь” гаф “къази” гафунихъ галаз сад хьтин рифма хьун патал, цIа­рарин манадиз килиг тавуна, маса гафунин чкадал бендиник кухтунвайди аквазва. Якъин я, шиирдин ав­тордин тахаллус са ни ятIани “Етим Къази” тахаллусдалди эвез авунва. Ихьтин тахаллус Е.Эмин кьейидалай кьулухъ адан гъвечIи стха Мелика ишлемишзавай. Муькуь патахъай, шиир Е.Эминанди тирди М.Гьажиеван гафарай чаз тайиндаказ чизва. Къенин юкъуз чаз ашкара тирвал, шаирди “Етим” гафунихъ галаз тахаллус патал кьве гаф ишлемишзавай: вич жегьил вахтара “гада” гаф ва вич жегьил вахтарани вичихъ хизан хьайила, — “Эмин” гаф. Гьелбетда, масадаз гузвай ярдиз шиир кхьидайла, шаирди вичин халис тIвар ачухдаказ къалурдачир. ГьакI хьайила, и шиирда ада “Етим Гада” тахаллус кхьин лазим тир. И тахаллусди бендинин кьвед лагьай цIар сифтедай — ада хьтин эхир авай цIар хьайиди къалурзава. Чи фикирдалди, бендинин кьвед лагьай цIар сифтедай ихьтинди тир: “Гьайиф, уьмуьр хьана [бада]”. Гьа и цIар­цIе авай рифмадив кьадайвал бендинин пуд лагьай цIарцIин эхиримжи гафни “сада” гафуналди дегишарайла, шиирдин эхиримжи бенд, чи фикирдалди, Эминан бендиниз ухшар хъжезва.

20 Бада — инал: “манасуз”.

21 Жигер-багъри — жигерни лекь.

(Етим Эминан и шиир чапдиз гьазурайди ва адаз баянар гайиди  Мансур Куьреви я)