Дагъустандин Халкьдин Собранидин 30 йис

Алатай гьафтеда республикада Да­гъустандин парламентдин юбилейдихъ галаз алакъалу са шумуд мярекат кьиле фена.

17-апрелдиз Шииратдин кIвале региондин депутатар, гьукумдин органрин, жемиятдин идарайрин векилар, зегьметдин ветеранар «Дагъус­тан Республикадин Халкьдин Собра­­ние. 1995-2025» ктабдихъ — альбомдихъ галаз таниш хьана. Рангарин ши­килралди, пешекарвилелди бе­­зет­мишнавай ва виниз тир еридин цIалцIам чарчел акъуднавай ктабда­ региондин парламент тешкилай, яваш-яваш кIвачел акьалтай ва рес­публика вилик тухузвай законар кьабулзавай халкьдин векилрин органдиз элкъвей йисарикай кхьенва. Ана парламентдиз талукь важиблу вири вакъиаяр къейднавайдакай Халкьдин Собранидин яшлу виликан депутатар тир Насир Гьайдарова, Агьмедуллагь Мегьамедова, Ильяс Мамаева, Ибрагьим Ибрагьимова, Камил Давдиева ва масабуру разивилин гафар лагьана.

18-апрелдиз Дагъустандин парламентдин Председатель Заур Аскендеров кьиле аваз са десте депутат­ри, Къиргъизистандай, Узбекистандай, Азербайжандай ва Россиядин реги­онрай атанвай мугьманар галаз, Милли библиотекада машгьур писатель Чингиз Айтматоваз бюст ачухунин мярекатда иштиракна. Ахпа абуру паркуна авай Аскердин памятникдал цуьквер эцигна. Гъалибвилин 80 йисан вилик Ватандин ЧIехи дяведа телеф хьайибур гьуьрметдивди рикIел хкана.

Кьилин мярекатрикай сад парламентрин арада санал кIвалахуниз, законар акъудунин кIвалах вилик тухуниз ва мадни хъсанаруниз, регионрин ва халкьарин арада алакъаяр мягькемаруниз талукьарнавай конференция хьана. Ана гзафбуру иштиракна. Дагъустандин Халкьдин Соб­раниди ДНР-дин Советдихъ, Херсондин областдин думадихъ галаз икьрарар кутIунна. Мугьманар Урусрин драмтеатрда РД-дин Халкьдин Соб­ранидиз бахшнавай шикилрин выставкадизни килигна.

Нянихъ и театрдин залда юбилейдиз талукьарнавай шадвилин собрание кьиле фена. Сад-садан гуьгъуьналлаз сегьнедиз РФ-дин Президентдин Администрациядин регьбердин заместитель Мегьамедсалам Мегьамедов, РД-дин Кьил Сергей Меликов, патарилай атанвай мугьманар ва РД-дин Халкьдин Собранидин Председатель Заур Аскендеров экъечIна. М. Мегьамедова уьлкведин Президентдин тебрик кIелна, Дагъустандин парламентди 30 йисуз авур метлеблу кIвалахдиз къимет гана.

— Алатай йисара Дагъустандин гзаф миллетрикай ибарат халкьди тешкилнавай, региондин вири жемиятдин итижар фикирда  кьунвай демократвилин институт еке ва важиб­лу рехъ фенва, — лагьана Сергей Меликова. — Дагъустандин парламент ви­чин кIвалахдив эгечIай 1995-йис ва гуьгъуьнин йисарни неинки Да­гъустан, гьакI Россия  патални пара четинбур, жавабдарбур тир. Экономикадин, сиясатдин, яшайишдин рекьяй гьялна кIанзавай гзаф месэлаяр авай. Элкъвена кьуд пад кризисди кьунвай. Милли гьерекатрин кьилера авайбуру кьилиз тефидай истемишунралди мадни къизгъин гьалар арадал гъизвай. Международный бандитар 1999-йисуз республикадин мулкариз гьахьуни, хуьрер кьуни имтигьанрин кьадар мадни артухарна. Вири халкьдихъ галаз парламентни хайи республика хуьн патал къарагъна. Вахтунихъ галаз кьадай законар кьабулуналди, Дагъустандин мулкарин тамамвал ва хатасузвал таъминарна.

Ирид сеферда Халкьдин Собранидиз хкягъай депутатри республикадин халкьдин майишатдин вири хилер вилик тухунин мураддалди правовой мягькем бине кутун патал зегьмет чIугуна. Законодательный ва  исполнительный гьукумдин органри бегьерлувилелди санал кIвалахунин нетижада дагъустанвийрин гьал-агьвал хъсанардай, экономика вилик тухудай, инновацийрин мумкинвилер артухардай законар кьабулна.

Къе лагьайтIа, Дагъустандин Халкьдин Собраниди, законар кьабулунин жигьетдай еке тежриба кIва­тIуналди, алай аямдин къурхуяр, региондин вилик акъвазнавай важиблу везифаяр ва цIийи макьсадар фикирда кьуна, вичин кIвалах мадни гегьеншарзава ва хъсанарзава. Эхиримжи пуд йисуз лап кар алай везифайрик дяведин махсус серенжемдин иштиракчийриз ва абурун хизанриз куьмек гун акатзава.

Бегьерлувилелди, гьакъисагъвилелди кIвалахзавай, Дагъустан абад авуник, дурумлу пайгарвал таъминаруник виле акьадай хьтин пай кутазвай Халкьдин Собранидин депутатриз, Аппаратдин къуллугъчийриз сагърай лугьуз кIанзава. Заз квехъ чандин сагъвал, кIвалахда агалкьунар хьана кIанзава, — лагьана Сергей Меликова.

Заур Аскендерова Дагъустандин Халкьдин Собранидин тарихдикай, алатай йисара кьабулай важиблу законрикай, депутатрин кIвалахдикай суьгьбетна.

ИкI, 1921-йисуз фялейрин, лежберрин ва аскеррин депутатрин Советдин съезддал ДАССР-дин ЦИК хкянай. Ам законар акъуддай, кар кьиле тухудай ва гуьзчивалдай кьилин орган тир. Ада 1938-йисалди кIва­­лахна. И йисуз ДАССР-дин Верховный Совет тешкилна. Советар ше­гьеррани хуьрера арадал гъана­, яни вири власть советрин гъиле­ авай. Гьавиляй Верховный Совет пар­ламент тушир. Дагъустанда пар­ламентаризмдин тарих 1995-йисан 18-апрелдилай башламиш жезва­.

Вахт пара муракабди тир. Государстводин Советди ва депутатри тухвай кIвалахди, кьабулай законри Россиядин Федерациядин къурулушдик кваз Дагъустан Республикадин мулкунин тамамвал, халкьарин, динэгьлийрин битаввал, садвал хуьз алакьна.

Инлай кьулухъни парламентди вичин кIвалахда и важиблу принцип­рал амалда. Конституциядин нормай­рив кьадайвал, Халкьдин Соб­ра­ни­диз 121 депутат хкяна. Вахту­нин истемишунарни дегиш хьана. Де­пу­та­тар виниз тир пешекарвал, гзаф хилерай чирвилер, алакьунар авайбур­ хьана кIанзавай. Иллаки — Халкьдин­ Собранидин комитетра кIва­лах­завай­бур. Абурни сифте­ вад авай: закон­рин, государство­­дин къурулушдин ва чкадин самоуп­равленидин; бюджетдин, финанс­рин ва налогрин; миллетрин, къеце­патан алакъайрин, жемиятдин объединенийрин ва диндин идарайрин­ рекьяй; яшайишдин сиясатдин ва экономикадин. Сифте сеферда хкягъай депутатри 84 закон ва 256 къарар кьабулнай.

Кьвед лагьай сеферда Халкьдин Собранидиз хкягъай депутатри комитетрин кьадар артухарна. Авайбурал аграриядин сиясатдин ва илимрин, культурадин, образованидин рекьяй комитетар алава хъувуна. И вахтунда чкадин референдумдин, Конституционный Суддин ва жегьилрин сиясатдин рекьяй законар кьабулна.

1999-йис еке имтигьанринди хьана. Дагъустандин чилел яракьламиш хьанвай международный бандитар атана.  Парламентди, агьалияр душмандин винел къарагъарунихъ галаз сад хьиз, сентябрдиз «Дагъустан Рес­публикада вагьабитрин ва экстремистрин тах квай маса кIвалахар къадагъа авунин гьакъиндай» закон кьабулна. Хейлин депутатри, ополченцийрин жергейра аваз, кIеве гьатай агьалийриз куьмекна, бандитар чукурна. Республика патал важиблу 136 закон ва 556 къарар кьабулна.

Лап важиблу вакъиа 2003-йисан 10-июлдиз кьиле фена. Конституционный собранидал Дагъустан Рес­публикадин цIийи Конституция кьабулна. Адан бинедаллаз Государст­водин Советдин чкадал Президентдин къуллугъ тешкилна. Халкьдин Собранидин депутатрин кьадарни тIимиларна: — 121 чкадал — 72 кас. Республикада арадал атанвай гьалар хъсанбур тушир. Экстремистри кьил хкажнавай. Абур государстводин къурулушдин дибар зайифариз, гьукумдин органрин кIвалах къайдадикай хкудиз алахъна. Абурун вилик пад кьадай законар кьабулна. Республикада  ислягьвал, меслятвал, садвал, вири дагъустанвийрин итижар хуьниз кьилин фикир гана.

Халкьдин Собранидин кьуд лагьай созывдиз депутатар партий­ный сиягьрай хкяна. 2021-йисан­ 14-ок­тябр­диз республикадин сиясат­дин­ уьмуьрда лап важиблу вакъиа­ хьана: депутатри сессиядал Дагъус­тан Республикадин Кьилин къул­лугъ­дал­­ Сергей Алимович Меликов­ хкяна. Парламентди, Россиядин Фе­де­рация­дин Президент В. Путина ва РД-дин Кьил С. Меликова вилик эцигзавай везифаяр фикирда кьуна, кIвалахзава, Дагъустан вири рекьерай вилик фидай, халкьарин яшайиш­ мадни хъсанардай законар кьабулзава.

Нариман Ибрагьимов