Ватан хуьзвайбурун йис

Россиядин тешкиллувилин «Гъа­либвал» комитетдин  15-январдиз кьиле фейи заседанидал уьлкведин Президент Владимир Путина лагьана: «Ватан хуьн, адаз къуллугъ авун вири вахтара чун патал пак кар хьана, гилани гьакI я. Ватан кIанивилин гьиссери, адан гьакъиндай хивез жавабдарвал къачуни чи общество сад ийизва. Гьар са агьалиди вичин зегьметдалди, илимда, культурада, прос­вещенида, экономикада, промышленностда къазанмишзавай агалкьунралди уьлкведиз инанмишвилелди ва дурумлувилелди вилик фидай мумкинвал арадал гъуник хсуси пай кутазва. Ватанпересвиликай рахайтIа, дяведин ветеранар чаз виридаз хъсан чешне я. Юбилейдин суварикни абур кьилин иштиракчияр жеда. Абурун гьакъиндай чна датIана къайгъударвал авун герек я».

Россиядин Федерациядин Пре­зидентди вичи къул чIугур указ­дикайни малумарна. Адан бине­даллаз фронтовикриз, абурун хендедайриз, концлагерриз аватай­ аялриз са сеферда 80 агъзур ма­нат гуда. Далу пата зегьмет­ чIу­гурбуруз, Ленинграддин гьал­къа­да гьатайбуруз, концлагерриз­ ава­тай яш тамам хьайи жаванриз­, ПВО-дин объектрал, гьуьлуьн ва авиациядин базайра кIва­лахай­буруз, сенгерар эцигайбуруз 55 агъзур манат гуда.

Вичин рахунар давамаруналди, В. Путина къейдна хьи, чи уьл­кве хвейибурун уьмуьр вири патарихъай лайихлуди, гьар са шейи­налди таъминарнавайди авун ви­­ридан буржи я. Им акьалтзавай­ несил патални важиблу кар я. Аялриз, жегьилриз чпин арада гьихьтин игитар, баркаллу ксар яшамиш жезватIа чир хьун лазим я. Абурал дамахдайвал.

Эхь, фашистрин Германиядал Гъалибвал къазанмишуник пай кутур гьар са ватанэгьлидал дамах авун герек я. Офицердални, аскердални, далу пата завод­ра, колхозра, совхозра, эцигунрал югъди-йифди зегьмет чIугур инсанрални. Юбилейдин вилик чна абур рикIелни хкун лазим я. Чи газет кIелзавайбурувай Гъалибвилик пай кутур чпин бубайрикай, дидейрикай, имийрикай материалар, абурун шикилар, фронтдай хтай чарар, ветеранрин ри­кIел хкунар редакциядиз ракъуриз жеда.

Са кьегьални чна рикIелай алуддач. Къенин чи ихтилат Да­гъустандай сифтебурукай яз Со­вет­рин Союздин Игит лагьай тIвар­­цIиз лайихлу хьайи летчик Валентин Эмировакай жеда. ВикIегь, жуьрэтлу летчикдин игитвиликай кхьенвай шаирар, писателар, журналистар тIимил туш. Абурукай сад Дагъустандин тIвар-ван авай журналист, очеркист Дмитрий Трунов тир. Ада вичин «Кавказдин мукьварив агакьдайла» макъалада кхьенва:

«1942-йисан 10-сентябрдиз чи бомбардировщикар рекье твазвай майор Эмировал ва летчик Казаковал  немсерин 6 истребителди гьужумна. Казакова душмандин са истребитель яна гадарна, адан самолетдихъни гуьллеяр галукьна. Эмиров текдиз амукьна. Ада вичин ЛаГГ-3 самолетдай истребителдиз цIай гана. Фашист аватна. Маса немсди Эмирован самолетни яна. Ада цIай кьуна. Эмирова самолет садлагьана маса патахъ элкъуьрна,  душмандал гьужумна ва «мессершмит» чилихъди фена. Гуьллеяр куьтягь хьайила, ам душмандин самолетда вичин самолет эцяна, кьулухъ элкъвена.

ЦIу кьунвай самолет къутармишун патал алахъна, амма хьанач. 100-120 метрдин цава авай ада парашютдай хкадарна. Гьа­йиф хьи, парашют бегьемвилелди ахъа жедалди летчик чилел аватна. Чи аскерри чпин викIегь юлдаш Ингушетиядин Ачалукдин МТС-дин патав кучукна. Дяведилай гуьгъуьниз адан мейит Махачкъалада кучук хъувуна…»

Дагъларин уьлкведин меркез­да фяледин хизанда дидедиз хьайи Валентин 14 йисаваз зегьметдив эгечIна. Заводда слесарвални ийиз, ам Махачкъаладин аэ­роклубдани машгъул жезвай. Самолетрал рикI алай гада авиациядин техникумдик экечIна, ада Таганрогдин аэроклубдин курсарни куьтягьна. 1935-йисуз Эмироваз Яру Армиядин жергейриз эвер гана. Къуллугъ акьалтIнамазди, жегьил Сталинграддин военный авиациядин училищедик экечIна ва анаг куьтягьна.

1939-йисуз Советрин Союз Финляндиядихъ галаз дяве авуниз мажбур хьана. И женгера Валентин Эмировани иштиракна. Нубатдин сеферда душмандин мулкунал цавай разведка тухудайла, финнрин пуд истребителди Эмирован самолетдал гьужумна. Сад Эмирова  тергна, адал вичелни хер хьана. Са гуж-баладалди ада вичин самолет чи аэродромрал хкана. Ахтармишайла, акурвал, самолетда вишев агакьна тIеквер авай. Душмандихъ галаз цава кьиле фейи женгина жуьрэтлувал къалурунай летчикдиз Яру Пайдах орден ганай.

Чи Ватандал инсафсуз ва къуватлу душманди — фашистрин Германияди вегьейла, Валентин Эмиров гьа сифте  йикъалай чапхунчийрихъ галаз женгиник экечIна. Вичин вилик эцигзавай гьар са тапшуругъ викIегьвилелди, душмандиз еке зиянар гуналди тама­марзавай. Нубатдин сеферда душмандихъ галаз чIугвазвай бягь­сина адан самолетда снаряд­ хъиткьинна. Летчикдал 17 хер хьанвайтIани, ада вичин самолет аэродромдал хкана. Хирер сагъ хъхьайла, ам частуниз хтана. Командованиди Эмиров Закавказьедин фронтдин цIийиз тешкилзавай истребителрин 926-полкунин командирвиле тайинарна.

Махачкъаладин Женгинин бар­­калладин музейда авай делилралди, Валентин Эмиров са йисуз 170 сеферда цавуз хкаж хьана, чи бомбардировщикар лазим чкайриз рекье туна, немсерин истребителрихъ галаз бягьсериз экъечI­на. Ада душмандин ирид самолет тергна. Гьа гьисабдай яз — Кеферпатан Кавказдин мулкунал фашистрин кьве «мессершмитни». Къалурай дирибашвилерай чи ватан­эгьли Ленинан, Яру Пайдахдин кьве ордендиз лайихлу хьанвай. 1942-йисан 13-декабрдиз Валентин Эмироваз Советрин Союздин Игит лагьай тIвар гана.

Валентин Эмировакай Дагъус­тандин халкьдин шаир Расул Гьамзатовани вичин «Зи Дагъус­тан» ктабда кхьенва: «1942-йис рикIел хквезва. Фельдмаршал Клейстан кьушунри Кавказдин бязи кукIушар кьунвай. Авиацияди Грозныйдин нафтIадин мяденрал бомбаяр вегьезвай. ЦIу кьунвай чкайрай акъатзавай гум яргъарайни аквазвай.

Гьа йикъара Грозныйда Кавказдин халкьарин жегьилар кIватI хьана. Дагъустандин делегациядик зунни квай. Митингдал тIвар-ван авай лезги летчик Валентин Эмировни раханай. Адан рахунарни, митингдилай гуьгъуьниз захъ галаз авур куьруь суьгьбетни рикIелай физвач. Ада, вилералди цав къалуриз, лагьанай: «Тади ква. Зун чилелай гьана (цава) герекзава…»

Кьве гьафтедилай викIегь летчик амачирдакай хабар агакьна. Дагъустандин баркаллу хва телеф хьана. Гьар сеферда цава лув гузвай лекь акурла, заз акI я хьи, адан беденда Валентинан рикI ава».

Баркаллу хва халкьди рикIел хуьзва. Махачкъалада, Избербашда, Дербентда, Белижда адан тIварцIихъ — куьчеяр, Махач­къалада, Ахцегьа — школаяр, ВМФ-дин гими гала. Республикадин меркезда, Ахцегьа игитдиз памят­никар хкажнава. Ам рикIел хкунин мурад­далди гьар йисан сентябрдин вацра Махачкъалада, ­Каспийскда мярекатар тухузва. Валентин Эмирова Ватандиз къуллугъ авур тегьер акьалтзавай несилдиз лугьуз тежер хьтин ­чешне я. Ахьтин кьегьалар халкьди гьамишалугъ рикIел хуьда. Игит рухвайрин тIва­­рар тарихда эбеди я.

Нариман  Ибрагьимов