(Веревирдер)
2022-йисалай Россиядин Федерацияди Украинада фашистрин таблигъатдиз акси серенжем тухузва. И кардиз Америкадин ва Европадин гзаф гьукуматар акси экъечIзава, Украинадиз пулдалди, яракьралди ва маса куьмекар гузва. Нетижада арадал къвезвай халис дяведи ислягьвал кIани инсанриз, зазни секинвал гузвач, кьилиз сад-садалай туькьуьл жуьреба-жуьре фикирар къвезва.
Заз дяве акунач, анжах ам заз ялав кваз кузвай цIалайни дили вацIалай такIан я. 1941-йисуз зун кьуд йиса авай аял тир. Са йисалай, Халикь буба фронтда телеф хьайила, закай садлагьана етим хьанай. Ахпа заз фронтдай хуьруьз хтай, гъилер, кIвачер кумачир аскерар, гишила кьейибур, шел-хвал, каш-мекь акуна. Абур за жуван кIулалди гьиссна. Чун, кьве рушни са хва, ФатIимат дидеди хвена (адан гъил чаз йикъа са истикан чими нек гузвай теке кали кьуна), сагъ-саламатдиз майдандиз акъудна.
Лезги чIала «диде» гафунилай чими ва ширин, «дяве» гафунилай къайи ва туькьуьл гафар авач. Диде?! Дидеяр сагърай! Дяве?! Дявеяр барбатI хьурай!
Диде — аял хун, аял хуьн ва ирелу авун я; диде аялдиз нек, чим, чан-рикI, уьмуьр гун я. Сагърай дидеяр!
Дяве чилин винел виридалайни чIуру кар, гьерекат, къачагъвал, йикь-шуван, цIай я. Дяве кьиникь, сада масад тергун я.
«Дяве» гаф ван хьайила, акьулбалугъ инсандин вилерикай хер-кьацI алай набутар, кьенвай аскерар, бендеяр карагда. Адан кIвачерик зурзун акатда, рикIе рапар эця жеда, мез галкIида, чIал кьада.
Итимар рекьизвай, папар — хендедаяр ва аялар етимар яз тазвай рехъ ислягь, зегьметчи халкьдиз акьван такIан я хьи, адакай рикIе гапурар эцядай хьтин мисалар туькIуьрнава: дяве залум я, дяве зулум я; дяве къаргъиш я, инсанрин кьилер недай; дяве барбатI хьуй, халкьар азад жедайвал ва мсб.
Чаз тарихдин ктабрай аквазва: алатай сур девирра йиса садра-кьведра кьибледихъай къвезвай ягъийрин (арабрин, персерин, туьркерин, магъулрин, римлуйрин ва мсб.) дестейри, кьушунри алпанрин-лезгийрин хуьрер, шегьерар кьазвай, къелеяр чукIурзавай, мал-девлет тарашзавай… Халкь акси женгериз къарагъзавай: четин шартIара азадвал, хуьр-кIвал, ватан хуьзвай, бязи ягъунра душманрал гъалибни жезвай.
Лезгийрин кьилел атай дявейрин ери-бине, сан-гьисаб ХХ асирда советрин тарихчийри ахтармишна, гьисабна, ктабар акъудна. Гьавиляй чавай лугьуз, кхьиз жезва: Х-ХVIII асирра чи чилерал йиса садра-кьведра гьужум, хуьрериз цIай ягъ тавур, девлетар тараш тавур са ягъи шагьни, султанни, шейхни, ханни, бегни хьанач. Анжах Урусатдин пачагьди Къавкъаз кьурла, Лезгистандал кьибледихъай ягъияр хтанач: алпан халкьар азад хьана.
Лезги халкьдин тарихдин чинар дявейрикай — ягъийрин гьужумрикай ва чкадин халкьди вичин азадвал, хуьр-кIвал хуьзвай женгерикай ибарат хьанва. Ихьтин вакъиайри, шартIари лезгийрин яшайишдиз, майишатдиз ва сагъламвилиз еке зарар гузвай: дяведин хирер йисаралди сагъ хъжезвачир. Халкь вичин азадвал хуьз, ягъийрин дестейрал гъалибни жез, ирелу хьана. Ихьтин девиррай, женгерай ва гужарай сагъ-саламатдиз экъечIнавай халкь, дамахдивди лагьана кIанда, зурба я, адаз аферин къвезва. Адакай мазанри манияр лагьана, шаирри тарифдин чIалар кхьена, композиторри гьаваяр теснифна, суваррин, мехъеррин межлисра инсанрик къагьриманвилин руьгь кутуна, мадни кутазва.
Дагъустандин халкьдин шаир Хуьруьг Тагьира 1941-1945-йисара дяведиз акси 20-далай гзаф шиирар («Мусибат», «Лянет», «Гитлер вуж я?», «Душмандин фикирар», «Бубадин тапшуругъ», «Дидедин тапшуругъ» ва мсб.) ва «Дагъдин кард» поэма теснифна. Ада вичиз дяве такIан тирди малумарзава, дявекарар русвагьзава, фашистри барбатI авур Нальчик шегьердин гьайиф чIугвазва, Советрин игитриз (абурук лезгиярни ква) гъалибвал тебрикзава. ЧIехи шаирдин чIалар за кIвале, мектебда, хуьруьн клубда гзаф сеферра рикIяй, жуванбур хьиз, кIелна, тикрарна…
ХХ асирдин кьвед лагьай паюна дуьньяда сан-гьисаб авачир кьван дявеяр хьана. Иллаки чIехи дявеяр США-динни Япониядин (США-ди Япониядин шегьеррал атомдин сад лагьай бомба вегьена), Япониядинни Китайдин, Израилдинни Египетдин, США-динни Вьетнамдин, Эрменистандинни Азербайжандин, США-динни Иракдин, США-динни Ливиядин ва масабурун арада хьана…
ХХI асирдин 20-йисарани дуьнья секинзавач… Дуьньядин пипIера (Сирия, Палестина, Украина, Кьиблепатан Африка ва мсб.) дявеяр физва, вишералди, агъзурралди жегьилар-аскерар (абур гьар сад вичин хизан хуьзвай са пешекар тир) телеф жезва; сусар — хендедайриз, аялар етимриз элкъвезва.
США-дин, Англиядин, Франциядин ва Германиядин (немсерин рикIелай чпин бубайри-фашистри 1941-1945-йисарин дяведа миллионралди ислягь инсанар терг авурди алатнава) футфачийри стха халкьар, украинвиярни урусар хьиз, сад-садал гьалдарзава.
РФ-дин женгчийри Украинада фашизмдин аксина тухузвай ягъунра лезги жегьилрини иштиракзава: абуру, чпин чIехи бубайри Ватандин ЧIехи дяведа хьиз, кьегьалвилер къалурзава, «РФ-дин Игит» лагьай тIвар къачузва.
Дяве дяве я. Хъсан дяве жедайди туш. Дяведиз — лянет! Дуьньядик цIай кутазвай дявекарриз — вишра лянет!
Гьуьжет алай гьар са месэла яракь галачиз, ислягь рекьелди гьялна кIанда. Зун агъунва: чилин винел дяве кIандай са халкьни алач, жедач, эгер абур чпин пачагьри ва капиталист агъайри къуншийрал гьалдар тавуртIа. Таблигъатдихъ, футфадихъ еке къуват ава. Къени таблигъатди инсанар дуьз рекье твада, чIуру таблигъатди — чIуру рекье.
Гьар са дяведи девлетлуяр (капиталистар) мадни девлетлу ийизва, зегьметчияр мадни кесибарзава. Гьавиляй дявекаррин заводри акъуднавай кьван яракьар куьтягь жедалди ва я абур, ислягьвилихъ ялзавай Виридуьньядин идараяр ва гьукуматар сад хьана, алахъна, тергдалди дявейрин эхир бажагьат жеда.
Инсаният дуьньядал акъатайдалай инихъ акьулдин, камалдин, аламдин, саваддин, илимдин, яшайишдин, майишатдин ва устадвилин жигьетрай яваш-яваш виликди фена ва физва.
Чаз, ислягьвал кIанзавай инсанриз ва халкьариз, дуьнья са рекьяй вилик тефена кIанзава: амни дяведин рехъ я. Гьайиф хьи, гьакъикъатда акI жезвач. Дявекарри, цIийи-цIийи яракьар акъудиз, гзаф гзаф инсанар телеф хьунал гъизвай дявеяр къурмишзава, гагь са, гагь маса регионда цIай твазва.
Зи лезги халкьдиз хьиз, зазни ислягьвал кIанзава. Зи лезги халкь хьиз, зунни дяведиз акси я. Дяве барбатI хьурай, дявекарарни галаз!
Гьаким Къурбан
