Россиядин Федерациядин Госдумада КПРФ-дин патай депутатрин фракцияди мукьвал-мукьвал теклифиз, амма кьабул тийиз амукьзавай законопроект ава. Ам Ватандин ЧIехи дяведин йисарин аялриз талукьди я. Законопроектда  дяведин ветеранрихъ, Ленинграддин блокадада хьайибурухъ, репрессийрик акатай хизанрихъ галаз санал (ихьтинбур мадни ава) 1941-1945-йисарин —  дуьньядин тарихда виридалайни инсафсузвилелди миллионралди инсанар телеф авур дяведин зиллет акур аялризни государстводин патай са гьихьтин ятIани кьезилвилер ва пенсиядихъ галаз алава пулдин такьатар гун лазим тирди къалурнава. Гьа­йиф хьи, а законопроект  закондиз элкъвезвач. Чидач, адан сир вуч ятIа, ам фикир тагуз ву­чиз амукьзаватIа.

Абурун жергедик ХХ асирдин 30-йисарин эхирра дяведин ва адалай гуьгъуьниз уьлкве кIвачел ахкьал­дариз эгечIай йисара хайибурни акатзава. Абурукай гьар садан уьмуьр гьич рикIелай тефидай вакъиайринни аялзамаз кIулаз аватай парарин, акур азиятринни чIугур кьван зегьметрин, эхай кьван дарвилеринни кашарин-мекьерин, етим-есирвилинни гьукуматдин патай къайгъударвилин ктаб я.

Дяве алатай кьве йисалай дидедиз хьайи жуваз акур кьванбур рикIел хтайла, кIанзни-такIанз мягьтел жезва: акьван бедбахтвилериз гьикI дурум гана а несилдин аялри?

Захъ са хъсан дуст ава. Ам яшариз за­­лай цIуд йисан чIехи я. Кьасумхуьруьн (гилан Сулейман-Стальский) райондин ЦицIигърин 8 йисан школада ада заз урус чIаланни литературадин тарсар ганай. ­Гуьгъуьнлай ам ДГУ-диз хтана. Зи ихтилат  Салигь  Шабанович  Муслимовакай  я. Адахъ вири ава: хъсан кIвал-югъни, ая­лар-хтуларни, сагъ чанни… Ам  вири уьлкведа машгьур хьайи КВН-дин “Дагъус­тандин авараяр” командадин капитан хьайи Шабан Муслимован буба я.

Чи ихтилат закондикай тир. Лугьун хьи, винидихъ рахай законопроектдикай закон хьана, пенсиядал хкведай сад-вад виш манатдихъ Салигь муаллимдин вил галач. Амма яшар гзаф жердавай аял вахтар мукьвал-мукьвал рикIел хквезва. А йикъа­рилай и йикъарал кьван агакьун­ — Аллагьди гунуг тирди ада аннамишзава.

— Зи уьмуьр аял чIавалай четинди хьайи­ди я. Заз адакай жуван веледриз-эв­ледриз, мукьвабурузни багърийриз, дустаризни танишриз, чарадан кьисметриз майил ийиз кIандай гьар са касдиз чир хьана кIанзава. Вучиз лагьайтIа, зи кьисмет зун хьтин миллионралди советрин аял­рин, гила Россиядин Федерациядин ва кьилдин государствояр хьанвай виликан союзный республикайрин чIехи несилрин векилрин кьисметни я. Къуй гуьгъуьнин несилризни чир хьурай къенин уьмуьрдин дережайрив агакьун — им регьятдиз атIан­вай рехъ туширди, — лугьузва агъсакъалди.

Муслимов Салигь Шабанан хва 1937-йисан 13- октябрдиз  Кьасумхуьруьн райондин ЦицIигъа хана. Хуьр авай дередиз ЯркIи пад лугьудай. Салигь хайила, адан буба, яркIиви Шабан, Бакудин нафтIадин мяденра буругъдин ачарчи, хтана хуьре авай. Диде Цуьквер къуншидал алай ЧIи­лихъай тир. Стхаяр тир Шабанни Мингьажидин, а вахтарин адет тирвал, чара та­хьа­­­на, санал са къапудик, буба Муслима­лайни диде Теллидилай амукьнавай уртах кIвалера яшамиш жезвай. КIвале ая­лар хьана, дарвал гьисс ийиз эгечIайла, Са­лигьан буба Шабана, стхайрикай вич чIехиди хьуниз килигна, бубайрин кIвалер Мингьажидиназ туна, хуьруьн къерехда, булахдал фидай рекье вичин кIвал эцигиз эгечIна. Абур  Ватандин ЧIехи дяве башламишдалди эцигна кьилиз акъатнай.

И йисара цицIигъви Шабана, къерех-бужах акунвай, уьмуьрдин тежриба къачунвай ва савад авай кас яз, сифтедай ви­чин хайи хуьруьн  “II пятилетка” колхоздин­, ахпани ЧIилихърин хуьруьн колхоздин председателвиле кIвалахзавай. Гьа и къуллугъдилай ам фронтдизни рекье гьатнай. Шабанан гуьгъуьна аваз гъвечIи стха Мингьажидинни армиядин жергейриз тухванай.

Буба кьилел аламачир хизанри дарвилер, четинвилер гьасятда гьисснай. ГьакI — Шабанан хизандани. Пуд стхадиз авай са вах Тамум буба фронтдиз рекье гьатай са тIимил вахтундилай рагьметдиз фенай.

— КичIебур, чан хуьн патал диде-бубани, ватанни маса гуз гьазурбур вири девирра хьайиди я, — давамарзава суьгьбет Салигь муаллимди. — Дяведин йисарани ахьтинбур авачиз тушир. Чи бубайри, чанарни гуз гьазур яз, Ватан хуьз къизгъин женгера иштиракзавайла, фронтдихъай тамаризни дагълариз катна, чуьнуьхунрал-тарашунрал машгъул алчахар ЯркIи патарани авай.  Ичинринни Рухунрин, Хпуьхъринни Ци­цIигърин, ЧIилихъринни КIелей­рин тамара  чуьнуьх хьана, абуру хуьрерин­, гьакIни дарвиле авай жемятрин секинвал чIурза­вай, гзафбурун кьисметар къурхулувилик кутунвай. Гьар йифиз абурун кIере­тIар агьвал квай хьтин агьалийрин кIвале­риз гьахьзавай, недай суьрсетдилай эгечI­на, чилик квай рухунилай, винел вегьезвай яргъан-кавалдилай хкечIна, вири гваз хъфизвай. Абуру колхозрин эменни тарашзавай, нехирар, суьруьяр хиритIзавай.

Йиферикай са йифиз абур фронтда авай Шабанан кIвализни атана. Колхоздин председатель хьайи, нафтIадин мяденда кIвалах авур адан кIваляй гъил ичIиз хъфин тийидайди абуруз чизвай.

Къачагърин арада Салигьан дидедиз танишбурни авай. Башчийрикай сад адан хуьруьнви — чIилихъви тир, тIвар Мегьамед яз, адал БацIу лакIаб акьалтнавай. Къачагъриз хуьрерин колхозрин председателвал авур Шабанахъ тапанчияр хьайиди чиз­вай. Гьавиляй БацIуди дидедиз кичIерар гузвай, тапанчи чпив вахце лугьузвай. Ам­ма Цуьквера хиве кьазвачир. КIвал тирвал къекъвез, вири кьацIарани тIеквенра гъил экъуьрзавай къачагъриз къулан гурмагъда­ чуьнуьхарнавай тапанчи жагъанай. Амни, кIвале авай-авачирни гваз абур хъфенай.

— Гзаф угърашвилер, алчахвилер акунай къачагърин патай чи жемятриз, — къейд­­зава Салигь муаллимди. — Амма абу­­рув чпин жаза агакьдай йикъарни мукьвал жезвай. Кьасумхуьруьн, Кьурагь ва Хив рай­онрин милициядин райотделра махсус истребительный отрядар тешкилиз эгечI­навай, къачагъар вири патари­хъай рекьер агална, гьа и тамара терг ийиз кIан­завай. Гьа икI, милициядин дестеди са шумуд къачагъ телефнай. Абурун арада БацIу Мегьамедни авай.

Итим дяведа аваз, аялар ва уьмуьрдин амай вири дердияр, къачагърин инсафсузвилер кIулаз аватай Цуькверавай яр­гъал­ди дурум гуз хьанач. Фан дад рикIе­лай алатна, хъчар нез, ажалдин хурукай хуьзвай балаяр акваз, дердиник квай адан чан акваз-акваз гъиляй физвай. ИкI Салигьни адан стхаяр дидедикай магьрум хьана.

— Гуьзелагъа эме зунни стха Муслим галаз са шумудра, Кьасумхуьрел физ-хквез, рекьера хьанай. Адаз чун детдомдиз кьабулна кIанзавай. Ана, гьич та­хьай­тIа, гишила рекьидач куьн, — лугьузвай ада,  — гьукуматди хуьда.

Эмедин чалишмишвилерихъ эхирни нетижа хьана. Муслимни Салигь Цмуррин хуьре авай етимрин кIвализ кьабулна. Гьикьван аялрин чанар азраилдин хурукай къутармишнатIа ихьтин кIвалери!..

Детдомдин аялар школадизни физ­вай. Салигь, сифтегьан классра амаз, муал­лимрин рикI алай аял хьанай. Кьасумхуьрелай къвез, тарсар гузвай Зайналиди, цмурви Шайдаев Мегьамеда адан тарифардай, етим аялдик руьгь кутадай.

Етим аялрин кIвалер районда мадни авай. Месела, — Курхуьрел, Цмуррин детдомдив гекъигайла, ана аяларни пара авай, абурун тIуьн-хъунарни, маса шартIарни хъсан тир. Муслимни Салигь аниз акъатна­.

Салигьа 7-класс куьтягьна. КIелунар давамарун ва пешекарвал къачун  патал ам Дербентдин педучилищедин студент хьана.

Педучилище а вахтара тIвар-ван акъат­­навай чка тир. Школайриз муаллимар къвердавай  гзаф герек къвезвай, шегьеррани хуьрера савадлу инсанрихъ чIехи игьтияж авай. Инаг Салигьа лап хъсан къимет­ралди акьалтIарна, ам ДГУ-дин филологиядин факультетдиз гьахьна. Инани ам чешнелу студент хьана. Университет куьтягьна, ам вичин хайи Ци­цIигъ­рин 8 йисан школадиз муаллимвилиз рекье хтуна. Адакай сифтедилай школадин завучни хьана.

60 — йисар тир. Хуьрер аранриз куьчариз эгечIнавай. 1966-йисан гатфариз хьайи залзалади и кардик лап тади кутунай. Къунши хуьрер хьиз, ЦицIигъарни арандиз, СтIал-Къазмайрал куьч жез эгечIнай. Кьуд йисуз школада кIвалахай Салигь Шабановичани гележегдикай пара фикир-хиял авуна ва, Даггосуниверситетдин аспирантурадиз гьахьна, философиядин илимдал машгъул хьунин къарар кьабулна. Ада тIвар-ван авай алим, писатель Агьед Агъаеван регьбервилик кваз филисофиядин илимрин кандидатвилин, докторвилин диссертацияр хвена. Халкьдин образованидин рекьяй СССР-дин Государственный Комитетдин къарардалди гуьгъуьнлай адаз философиядин кафедрадин профессорвилин тIвар гана.

С.Муслимова лап и мукьваралди Даггосуниверситетда кIвалахзамай. Яргъал йисара чIугур гьакъисагъ зегьметдай ам 2002-йисалай “Россиядин Федерациядин кьилин пешекарвилин образованидин гьуьрметлу къуллугъчи” лагьай хурудал ал­кIурдай лишандин сагьиб я.

Гьуьл галачиз Салигь муаллимдиз садрани кьарай атайди туш, гилани къвезвач. Исятдани са шумуд виш метрдиз сирнав ийиз алакьзама адалай. Ада заз мукьвара вичи гьуьлуькай  теснифнавай шиирни кIелна. Пара хъсан шиир, кьилинди, рикIяй атан­вайди я. Салигь муаллимдин и шиир кьилдин эсер яз милли шииратда гьат та­вунни мумкин я. Амма адан къелемдикай даим амукьдай шейни — “Ци­цIигъ на­ме” ктаб — хкатнава. Ам акъатай чIа­вуз хуьрерикай ктабар акъудун гьеле муд хьанвачир. Жув редактор хьайивиляй, за адан тариф ийидач. ЦицIигърин жемятдиз, и хуьруьхъ галаз алакъа авай-авачир вири­буруз ам хъсан савкьат хьайидал шак алач.

Чи хуьруькай ктабар тIимил акъатнавач. Амма хуьруьн, жемятдин кьетIен къи­лих­рикай кхьенвайбур сад-кьвед я. И жигьетдай “ЦицIигъ наме” тафаватлу жезва. Ана авай  хейлин  ихтилатар къаравилийриз элкъвенва.

Къуй Квехъ мягькем сагъламвал, яргъи уьмуьр, рикIин динжвал хьурай, гьуьр­метлу Салигь Шабанович!

Абдуселим Исмаилов