Самур дере — Тула
И мукьвара Ахцегьа паталай атанвай мугьманрин са чIехи десте авай. Зун абурухъ галаз гуьруьшмиш хьана. Мурад эхиримжи вахтара чи патара гзаф къекъвезвай туристривай Дагъустандикай, ина тамашуниз лайихлу чкайрикай, абуруз яратмишнавай къулайвилерикайни къуллугърикай фикир чирун тир. Чал гьалтайбур туристар ваъ, Тула шегьердай атанвай урусрин географиядин обществодин махсус экспедициядин десте тир кьван.
Малум хьайивал, и обществодин 180 йисан юбилейдин мярекатрин сергьятра аваз, абур Хинез ва анайни Рутул райондин гадарнавай Борч хуьруьз (абурун арада дагъдин лап четин рекьерин 12 километр ава), ахпа балкIанраллазни яхдиз Рутул райондин Магьидагъ сувун кьаскьандин тIвар алачир са кьакьан кукIушдал хкаж жез гьазур хьанвай. Гьуьлуьн дережадилай 3737 метрдин кьакьанда авай дагъдин а кукIушдиз абуру, вучиз ятIани, «Толстой сув» («Пик Толстого») тIвар ганвай. Чпин суьгьбетчи чкадин журналист тирди чир хьайила, абуру зазни чпихъ галаз экспедицияда иштиракун теклифна. Амма виликамаз гьазурвал авачиз, садлагьана 2-3 йикъан сейрдиз фидай мумкинвал заз хьанач. Абурун серенжем республикадин газетрин куьмекдалди раижун хиве кьуна.
– Ризван стхадин теклифдалди чун, кьвед-пуд кас, Кьиблепатан Дагъустандиз 2024-йисан гатуз атанай, гьа чна лугьузвай кьакьан дагъдин кукIушдални хкаж хьанай. Гьа макъамда чи фикирдиз а кукIушдиз Толстоян тIвар гун атана. Гуьгъуьнай чи теклифдалди РД-дин Халкьдин Собранидин 2024-йисан 24-сентябрдин къарардалди Рутул райондин Магьидагъ кьаскьандин 3737 метрдин кьакьанда авай кукIушдиз «Толстой сув» тIвар тестикьарна. Вучиз Л.Н.Толстоян лагьайтIа, урусрин зурба писатель-философ яз, ам Дагъустандивни дагъустанвийрив ва мусурман диндив акьалтIай еке гьуьрметдивди эгечIай кас тир … — суьгьбетзава проектдин автор, Россиядин «Русский географический обществодин» Тула областда авай хилен председатель, журналист ва писатель Геннадий Леонидович Опарина.
— Майдинни июндин варцара Тула областдин хилен ва жегьилрин «Спектр Тула» центрада шегьердин госвузрин студентрин арада чна «Л.Н.Толстоян уьмуьрдани яратмишунра — Кавказ» — конкурс кьиле тухвана. Адан нетижайрай ва гьакI иштиракчийри ГТО-дин комплекс вахкунин дережадиз килигна, чна дагъдин «Толстой сув» кукIушдал акьахиз жедай жегьилрин 9 касдикай ибарат десте хкяна. Адан кьилин мурад-метлебрикай сад виликрай Кавказдин Албания уьлкведик кваз хьайи халкьарин садвал мягькемарун, Кьиблепатан Дагъустандиз туристар желбун я, — алава хъувуна «Кавказдин Албаниядин халкьарин Конгресс» тешкилатдин председатель, Тула шегьерда Дагъустандин халкьарин культурадин центрадин регьбер, борчви Ризван Максимова.
ИкI, 13-августдиз десте Ахцегьай Хинез, анайни, вацIун дере кьуна, Борч хуьруьз фена. Ахпа 10 километр дагъдин рехъ мензилдиз хкаж хьана, абуру Халифатоврин хизандин хипехъанвилин майишатдин (КФХ) патав, гьуьлуьн дережадилай 1850 метрдин кьакьанда авай яйлахдал, чпиз ял ядай лагерь — база кутуна. Экспедициядин 21 иштиракчидикай 6 кас студентар (пуд кас Туладин госуниверситетдин ва пуд кас Л.Н.Толстоян тIварунихъ галай ТГПУ-дин) ва амайбурни урусрин географический обществодинни «Кавказдин Албаниядин халкьарин Конгресс» общественный тешкилатдин членар тир.
Йифиз ял ягъайдалай кьулухъ пакамахъ фад экспедициядин иштиракчияр гьуьрметлу Мегьман Халифатовахъ галаз дагъдиз хкаж хьана. 14-15-августдин йиф абуру 3000 метрдин кьакьанда дагъдин атIугъай шартIара палаткайрик акъудна.
15-августдин экуьнахъ фад экспедициядин членар (10 кас) ва рехъ къалурун, куьмекун патал хушуналди атанвай кьуд кас чкадинбур ракьун тIваларикай раснавай кьвати-куб ва рикIел аламукьдай кхьинар атIанвай кьулни гваз тайинарнавай дагъдин кукIушдал хкаж хьана. Экспедициядин иштиракчийрин вилера гуя дагъдин серт тIебиатдал гъалиб хьунин шадвал гьатна. Суьгьуьрда гьатнавайбуру хьиз, гьейранвалзавай абуру дагълух гуьзел тIебиатдал.
Абуру ракьун тIваларин кьвати-куб къванерив ацIурна, вичелни «Толстой-сув», гьакI проектдикай куьруь малумат кхьенвай махсус кьул алкIурна. Ахпа пайдахарни гваз рикIел аламукьдай шикилар яна. Гьава акваз-акваз писвилихъ дегиш жезвай. Кар туькIвейла, базарда акъвазмир лугьудайвал, экспедициядин членар, рикIер буржи лайихлудаказ тамамарунин гьиссерив ацIанваз, кьулухъди элкъуьн хъувуна.
Гадарнавай къадим Борч (харапIайриз элкъвенвай ина анжах кьве кIвалерал — виликан школадинни хуьруьн Советдин дараматрал къавар аламай) ва Хинерин хуьрера сиягьат авуна, ял ягъайдалай кьулухъ абур Ахцегьиз хтана. Дагъдин кьетIен шегьердиз ухшар къадим чIехи хуьруьн къаматди, иллаки кудай дармандин ятарин гьамамри, тарихдин музейди, урусрин ХIХ асирдин къеледи, чарх алай муькъвери гьейранарнавай мугьманар рикIе чкадин гуьзел тIебиатдикай ва мугьманперес, зегьметкеш инсанрикай хуш фикирар аваз ва «къведай йисуз чна «Толстой-сув» дагъдин кукIушдал 2-экспедиция тешкилда, Самур дерединни Тула шегьердин агьалийрин дуствилинни культурадин алакъаяр мягькемарда» лагьана, хъфена.
Дашдемир Шерифалиев
