Дуствиликай вири халкьариз гзаф кьадарда кьисаяр, риваятар, мисалар ава. Дуьньядин тIвар-ван авай арифдарри, философри, писателри, шаирри, са гафуналди, камаллу инсанри дуствиликай пара маракьлу келимаярни тунва. Дуствал гьи патахъай къа­чуртIани, кьве терефдизни хийирлу, менфятлу рафтарвал, рикIерин ачухвал, мукьвавал, руьгьдин эрзиман я. Дуствал кьве инсандин, кьве тухумдин, са шумуд касдин, хуьрерин, районрин, халкьарин арадани жезва. ГьикI лагьайтIа, дуствили ислягьвал хуьниз, хъсан крар авуниз, виликди финиз куьмекзава. Чнани къе къанажагълу гзаф йисара хайи макандивай яргъара, маса халкьарин векилрин юкьва яшамиш хьайи МВД-дин полковник, агъамакьави  Масуб  Мавлудович  Магьмудовахъ  галаз дуствиликай суьгьбетзава.

• Чаз чизва, пата-къерехда цIуд йисара яшамиш хьун регьят кар туш. Гьикьван вун хъсанди хьайитIани, ваз пата-патахъ килигда, вуна авур кардал баркалла гъидач, вун гьа чаради, патанди яз кьада. Куь уьмуьр, Масуб Мавлудович, анра гьикI акъатна?

— Эхь, зун гъвечIи чIавалай патара хьана ва заз дуствилин къадирни чида. Къадим Грециядин философ, математик Пифагора лагьанай: “Инсанрихъ галаз акI яшамиш хьухь хьи, дустарикай душманар тежедайвал, душманарни дустариз элкъуьрдайвал”.

Гьелбетда, ихьтин камаллу, акьуллу га­фар­ заз геж чир хьанатIани, уьмуьрди, гьар йи­­къан месэлайри, дердийри зун жуваз душ­ма­нар тежедайвал вердишарна. Къени краралди, хъсан, хуш рафтарвилелди, масадаз писвал хкатдай гьерекатар тавуналди, намуслувилелди кIвалах авуналди, милли адет­риз, законриз, жува вине кьазвай ерийриз вафалу хьуналди, инсанриз, гьакI патан­бу­рузни жув вуж, гьи халкьдин векил ятIа ус­патна. Са кар заз мадни ачух хьана. Жув инсанрив гьикI эге­чIайтIа, абур вавни гьакI эгечIда.

Зи уьмуьр Кьурагь райондин дагълара авай Агъа Макьарин хуьрелай башламиш хьанатIани, аял вахтар Хив райондин Ар­хитIрин хуьре акъатна — зи дахди Хив райондин ветеринарный лечебницада духтурвиле кIвалахазвай. АрхитIа за 1-классдилай 6-классдалди кIелна. Ина къванцин цIивин хкудзавай шахта авай, ана урусри зегьмет чIугвазвай. Хуьруьн школада, Урусатдай атана, лезги аялриз тарсар гузвай муаллимарни авай. Абуру чаз урус чIални чирзавай. Шахтада кIвалахзавай инженерри чкадин инсанриз слесарвилин, шахтервилин, электрикдин ва маса кеспиярни чирзавай. АрхитI­вийри абуруз гзаф гьуьрметзавай. Зи уьмуьр­дани урус халкьдин векилри аквадай хьтин чка кьуна.

Чаз физикадин тарс Антонина лугьудай учительницади гузвай. Зун гила аламат жезва, лезги чIал тийижиз ада чаз физикадин тарсар чирзавай, чун гъавурда акьадайвал турсар гудай. Гьам себеб яз физикадин тарсунал зи рикI ацукьна.

Ругуд лагьай класс АрхитIрин юкьван школада куьтягьайла, чи хизан арандиз эвичIнавай ва ЦIийи Макьарал хуьр кутунвай хайи хуьруьнвияр авай чкадиз хъфена. Инин школада 7-класс авачиз акурди, дахди зун Рухунрин муьжуьд йисан школа-интернатдик кутуна. Ина математикадин тарсар гузвайди урус дишегьли Мария Захаровна тир. Ам Рухуниз жегьил руш яз атанай ва ина вичин уьмуьрдин кьисметни гьялна — Мавлуд Мегьамедовахъ галаз хизан арадал гъана. Мария Захаровнадиз лезги чIални чир хьанвай.

Рухуниз къведалди заз математикадин тарсар хъсандиз чидайди тушир. Мария Захаровнади гьар са тарс гъавурда акьадайвал­, рикIел аламукьдайвал гудай. Ада заз математикадин тарсарни кIанарна. Идахъ галаз сад хьиз зун маса тарсар кIелунай, чирунайни вилик фена. Зун акваз-акваз хъсандиз кIелзавайбурун жергейра гьатна.

Урус чIалан тарсар чаз жегьил муаллим (гила илимрин кандидат) Гьуьсейнов Исламудина гузвай. Лагьана кIанда хьи, заз хъсандиз урус чIалал рахаз, кIелиз чирайди ам я. Сагърай вич.

Зи рикIел хъсандиз алама, 8-классда кIел­завайла, Мария Захаровна начагъ хьана, операция авуна. Сагъар хъувунин серенжемар кIвале давамарзавай. Чна математикадай экзамен вахкун лазим тир, амма муаллим галачиз гьазурвал гьикI аквадай? Мария Захаровнади, месел алайтIани, вичиз тадини гана, чаз кIвализ эвериз, тарсар эзберна, экзамендиз гьазур жез куьмекна. И кIвалах зи рикIелай къени алатзавач. Ам еке жавабдарвал аннамишзавай, хсуси везифайрив намуслувилелди эгечIзавай, ученикрин гележегдикай фикирзавай муаллим тир. Адаз Рухунрин, къунши хуьрерин агьалийрин арадани еке гьуьрмет авай, сухтайризни ам гзаф кIандай. Лугьун лазим я хьи, эгер заз ада тарсар ганачиртIа, зи уьмуьр маса терефдихъ элкъведай. Рагьмет хьурай вичиз. Ада ЦIийи Макьарал яшамиш жезвай са шумуд­ хуьруьн агьалийрин рикIера экуь гел туна.

Рухунрин школадилай гуьгъуьниз за Кьасумхуьруьн юкьван школада 9 ва ЦIийи Ма­кьарин школада 10- классар куьтягьна. Математикадайни физикадай “вад” къиметар аваз.

Дагъустандин педагогвилин институтдин физикадинни математикадин факультетда кIелдай чIавуз чаз Ценов, Шичалин, Семенец­, Чернобай, Галкин лугьудай преподавателри тарсар гана. Абур чпин кар, пеше хъсандиз чидайбур тир. Хала-хатурвал, чирхчирвал, пул къачуна къимет ягъун вучтинди я! Абуру студентрив кIелиз, чирвал къачуз тадай. Гьа са вахтунда тербияни гудай, чун зегьметдал рикI жедайвал, намус, гьахъвал вине кьадайвал, дуствилелди яшамиш жедайвал вердишарна.

Муаллимвилин пеше къачурдалай гуьгъуьниз за ЗахитIа, АрхитIа, ЦIийи Фригъ­дал­ни кIвалахна. Аквазвайвал, зун жуван хуьре лап тIимил хьана. Гьамиша — патарал. Ахпа Каспий гьуьлелай анихъ акъатна. И вахтара­ заз жуьреба-жуьре яшарин, къилихрин, ­кеспийрин инсанар акуна: хъсанбурни, писбурни, чIурубурни, векъибурни. Зун виридан гъавурда акьаз, виридахъ галаз дуьзгуьн рафтарвал ийиз алахъна. Зи истемишунрихъ, ерийрихъ, фикиррихъ галаз кьан тийиз­вайбур чеб масанрихъ алатна, гьакъикъи ­инсанрихъ галаз за мадни алакъаяр мягькемарна.

• Дуствал Куьн патал вуч я? Дуствиликай Квевай вуч лугьуз жеда?

— Гуржийрин шаир Шота Руставелидихъ ихьтин цIарар ава: “Дустар жагъур тийизвай кас анжах  вичиз душман я”. Пара акьуллу келимаяр я. Кьил хуьз, кIвалахиз Къазахстандиз фейи ва далудихъ касни галачир заз къуллугъдин гурарай виниз хкаж жез куьмек гайиди чара ксар я. Сифте нубатда — урусар. Журавлев ва Рыжков ахьтин начальникар тир хьи, герек вахтунда кабинетдиз эверна, гьарайни гудай, тарифлу кIвалахни истемишдай. Гуьгъуьнлай за фикир авурла, акI акъатзавай хьи, абуру заз кIвалах ийиз чирзавай, гьар са месэладай кьил акъуддай вердишвилер гузвай. Гьар суварриз, чешнелудаказ кIвалах ийизва лугьуз, заз премияр, грамотаяр гудай. Абуру зун гележегда къуллугъдин рекьяй хкаждай алакьунар авайбурун сиягьдани тунай ва ахпа зун дустагърин чIехи объединенидин руководителвилени эцигна. Абуруз сагърай гьикI лугьудач! Захъ инанмиш хьайи, зал ихтибар авур, лезги кваз кьур. Гьелбетда, зи рикIелай абурун хъсанвал алатдач.

ЦIийи-Узень шегьерда кIвалахзавай вахтунда чи колониядин коллективдин 70 процент урусар тир. Къазахар, дагъустанвияр, маса халкьарин векиларни авай. Виридахъ галаз санал зегьмет чIугуна, я жуван гъилик квайбур, я дустагъар алазни алачиз бейкефарнач, гена виридаз чпин везифаяр хъсандиз кьилиз акъуддай шартIар яратмишна. Чпин патай абуруни инсанвал къалурна. 1990-йисуз, чун Пермдин областдиз хъфидайла, коллективди собрание кIватIна ва гьа инал зазни уьмуьрдин юлдашдиз пишкешар гана, чи тIварцIихъ пара хуш келимаяр лагьана, чун лап мукьва, багьа инсанар хьиз рекье хтуна. Са рахунни алач, ихьтин рафтарвилер, инсанвилин алакъаяр, гьуьрметар ри­кIелай фидач. Къейд ийиз кIанзава, чун пула­рихъ калтугайди туш, амма инсанри чаз гайи къимет гьа пулунилайни артух я. Византиядин писатель Иоанн Стобея кхьенай: “Девлетдикай дуст жедайди туш. Хъсан дуст дев­летдиз барабар я”. За и гафарал къул чIуг­вазва.

Къазахстандай зун Пермдин областдиз хъфей вахт январдин варз тир. Самолетдай эвичIнамазди, къеце авай жив, къай акурла, зи рикI хана. 40 градус аяз. Ихьтин къаярихъ галаз зун таниш тушир эхир. Амма кеферпатан инсанрин чимивал, дуствал себеб яз, зани хизанди ана цIуд йисалай виниз кIва­лахна.

Зи уьмуьрдиз, кIелунриз,  кIвалахдиз талукь документриз килигай СССР-дин МВД-дин Пермдин областдин колонийрин управленидин чIехида зун объединенидин начальникдин заместителвиле тестикьарна. Уьлкведин кьуд патай тахсиркарар-дустагъар гъизвай чIехи идарада кIвалахзавайбурун 99 процент урусар тир. Зунни абурун арадиз гьахьна. Чкадин инсанри чаз чпивай жедай вири куьмекар гана.

1999-йисан февралдиз заз генерал, управленидин начальник Владимир Пальчикова вичин патав эверна. Яраб вучиз ятIа? — фикирна за. — Зун адаз вучиз герек атанвайди ятIа? Генералди гьакI вичин патав атун теклифдайди туш эхир. Куьрелди, фена зун. Ада зун адетдин къайдада кьабулна, кIва­лахдикай, коллективдикай, дустагъар авай гьалдикай хабарар кьуна ва зи крарилай разивал къалурна.

Ахпа ада заз лагьана: “Масуб Мавлудович, чаз куьн объединенидин начальниквиле эцигиз кIанзава. Авайвал хиве кьада, ана гьалар са акьван хъсанбур туш. Са шумуд йис я, начальникар дегишариз, гагь сад, гагь масад, амма колонийра къайда тваз алакьзавач. Зун, вучиз ятIани, агъунва, квелай ана кIвалахар хъсан патахъ дегишариз жеда”.

Зун фикирлу хьана. Генералди лагьай объединенидикай зазни бязи малуматар авай. Ахьтин чкада кIвалах гьикI ийидайди я? Къайда гьикI твадайди я? Залай алакь та­вуртIа? Гьа муькуьбур хьиз, зур, са йисалай ах­лудайтIа вучда? Беябур жеда. Эгер адан фикир зал акъвазнаватIа, генералди вири юкIвар-чипIер янавайди я.

“Ваъ” лугьуникай файда авачирди кьа­тIана за. КIвализ хтайла, уьмуьрдин юл­дашдини разивал гана. Закай чIехи объединенидин начальник хьана. Лугьун лазим я хьи, че­тинвилер гзаф акьалтна, амма за, чи­буру лугьудайвал, гъилер къакъажна кIва­лахна ва жуван гъилик квай къуллугъчийривайни гьакI зегьмет чIугун истемишна. Россиядин дустагъар авай объединенийрин кIвалахдин 2000-йисан нетижаяр кьурла, чи объединениди 2-чка кьуна. Заз полковникдин чин гана.

• Масуб Мавлудович, ваз кIвалахда кьецI гудай ксар хьанани?

— Ахьтинбур гьар са коллективда авайди я. Руководителдиз гьар са къуллугъчидихъ галаз рахадай чIал чир хьана кIанда. Зун и жигьетдай алахъна. Гъавурда акьан тийидайбурукай азад хьана. Вуч аватIа чидани, зун пата яшамиш жезвайтIани, хайи ватан зи рикIел гьамиша алай. 1990-йисар дарбур, хуьрера колхозар, совхозар чукIур­завайбур тир. Отпускдиз хтайла, зи патав хуьруьнвияр, чирхчирар къведай, чеб дарвиле ава, чпин рухваяр тухвана, ана са кIвалахдик кутур лугьуз. Са чи хуьряй за 12 гада кIвалахдал эцигна. Абурулай гъейри Хив, Мегьарамдхуьруьн, Ахцегь, Табасаран районрай атай жегьилризни кIвалахар жагъурна. Садавайни са кепек пул къачунач, гена сифте кьилерай гьафтейралди зи кIвалени хвена. Вучиз лагьайтIа, жуванбуруз куьмек гуз кIанивиляй.

Гьа имни зини урус халкьдин векилрин арада авай хушвилин, дуствилин алакъайрин нетижа тир. Абуру захъ ихтибарзавай, заз гьуьрметзавай. Зун гьихьтин лезги, инсан, руководитель ятIа чизвайвиляй манийвилерни ганач. Ихтибарлувал дуствилин важиблу шартI я. Эгер садра, кьведра вун ихтибардай аватайтIа, ахпа ваз вуч кIан­датIани ая, намуслу, итимвилин тIвар чкадал хкиз жедач. Чеб патал вири шартIар, мумкинвилер­ яратмишайбуру, гьайиф хьи, жуван хивез еке жавабдарвал къачуна, чара чкадиз гъана, кIвалахдик кутур бязибуру чеб лап татугайдиз тухвана.

Бязибуру заз къаб алаз лугьудай: “Вуна лезгияр гъана, чи военный городокда чIулав кьилер авайбур гзафарна”. Ихьтин ихтилатар хата квайбур тушир. Абуруз за зарафатдалди жавабни гудай. Амма хаталу, беябурчивал кьилел гъидай крар гьа чIулав кьилер алайбуру, жува умуд кутурбуру ийиз гатIун­на. Чи халкьдихъ мисал ава, жува чIехи авур бармак жуван вилера гьатда. Цицеронахъ ихьтин гафар ава: “Гзаф вахтара инсан вич вичиз лап пис душман я”.

Зун уьмуьрдин юлдашни галаз, ял ягъиз­, Сочидиз фенвай. За къуллугъдин иеси авунвай ва умуд кутунвай мукьвада гьа и вахтунда вич лап тегьерсуздаказ тухвана. Ички хъваз. Урус рушарин гуьгъуьна гьатна. Садан кIвализ физ алахъна, гьаятдин жугъун хана. Вине авайбуруз хабар хьайила, комиссия атана, силис тухвана. Лагьана кIанда хьи, коллективдай гьич сада кьванни зи тIварцIел леке къведай гаф лагьанач. Отпускдай хтайла, вири хьайи-хьайивал ахъаяйла, за мукьвади хуьруьз рахкурна.

Маса са хуьруьнвиди луту-птувилиз кьил яна. Ички гуз, больницадин кьилин духтурдихъ галаз гаф-чIал садна, больничныяр пулунихъ маса гуз хьана. Нубатдин сеферда и кар ийидайла, абур кьуна. Абурув талукь жазани агакьна. Урусри заз лугьудай: “Масуб Мавлудович, куьбур такабурлу, намуслу инсанар я. Вучиз и кас ахьтин угъраш я?” Заз, гьелбетда, регъуь жедай. Чара хьанач, халкьдин тIварцIел леке гъизвайбур рекье хтуна.

Лагьана кIанда, вири халкьари амалзавай къайдаяр, адетар авайди я. Къецепатаз акъатайла, сифте нубатда чкадин инсанар, абурун адетар, ацукьун-къарагъун чирна кIанда. Урусрин мисалда авайвал, “чара килисадиз жуван устав гваз фена кIандач”.

Дагъустандин са бязи миллетрив ге­къигайла, лезгияр Урусатдин чилел фад акахьдай, чкадин къайдаяр кьадай халкь я. Амма нехирдик тум кьацIай дана жеда лу­гьу­дайвал, и къайдаяр чпиз талукь туш лугьудайбурни жезва. Абуру чпин крарни чIур­зава, къвалав гвайбуралди хъен вегьезва, халкьдин тIварни агъузарзава. Ихьтин жегьилриз датIана тарс гана кIанда. Лайихлу инсан хьун патал вири уьмуьрда алахъун гьар са ва­танэгьлидин буржи я. Патал фена, маса халкьарин арада еке дережайрив ­агакьай, гьуьр­мет, нуфуз къазанмишай, чи жегьилри чешне къачуниз лайихлу рухваярни рушар чахъ тIимил авач.Абурун агалкьунар дуствал, хуш рафтарвал себеб яз арадал атана. Гьавиляй инсанрин, халкьарин арада дуствал гьикьван сихди, мягькем­ди хьайи­тIа, кьве терефдизни менфятни хкатда, къаларни арадал къведач, яшайишни агьваллуди жеда.

Нариман  Ибрагьимов