(Эвел — 11, 13-16-нумрайра)
Милли журналистика вилик тухвайбурун жергедай, чна виликан нумрайрани къейднавайвал, Ватандин ЧIехи дяведин цIаярай хтана, чпин руьгьдин къуватар халкь зегьметдин чIехи агалкьунрал руьгьламишуниз бахш авур са десте журналистринни писателрин, общественный деятелрин, алимринни муаллимрин тIварар тарихда гьатнава. 1945-1951-йисарин “Социализмдин пайдах” газетдин подшивкайриз вил вегьин бес я, чаз абурай цIудралди а чIаван къелемэгьлийрин тIварар гьалтда. И.Апаев, А.Агъаев, И.Къазиев, Ш.-А.Исмаилов, Н.Нури, М.Букаров, Р.Рагьимов, С.Мингьажиев, масабур гьа жергедай я.
* * *
Амма яшариз ва я сагъламвилин гьалдиз килигна, далу пата турбурни тIимил туш. Сифте нубатда чна дяведин залан йисара ва адалай гуьгъуьнизни вичин ялавлу чIаларалди халкь зегьметдин чIехи гьунаррал руьгьламишай Дагъустандин Халкьдин шаир Хуьруьг Тагьир (1893-1953-йисар) рикIел хкизва. ГьикI хьи, адан яратмишунри неинки лезгийрин, вири Дагъустандин халкьарин публицистикада ва шииратда кьетIен чка, тамам са девир тешкилзава. Литературадин илимда, тарихда къейднавайвал, Хуьруьг Тагьира вичи Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман хьтин устадрин чешмейрай ирс къачунатIа, вичивай чи милли журналисткадин ва литературадин лап еке дестеди тарс къачуна. Зи фикирдалди, Хуьруьг Тагьиран “мектеб” куьтягьайбурук адахъ галаз санал кIвалахай Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидов, Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадов, лирик Шихнесир Къафланов, сатирик Жамидин, ялавлу шаир ва публицист Алирза Саидов, писатель Межид Гьажиев, шаир Ибрагьим Гьуьсейнов, гзаф масабур ква. Абурукай чун инлай кьулухъ рахада.
Хуьруьг Тагьираз Дагъустандин халкьдин шаирдин чIехи гьуьрметдин тIвар 1943-йисуз, ада Дагъустандин а чIаван яшлу шаиррин дестедик кваз (аник Дагъустандин халкьдин шаирар ЦIадаса Гьамзат, АбутIалиб Гъафуров, масабур квай) немсерин чапхунчийрин геллегьри чукIурай Кеферпатан Кавказдин шегьерризни хуьрериз фена хтайла кхьей са жерге шииррайни поэмайрай ганай. “Гитлер вуж я?”, “Гурхана”, “Гьайиф Нальчик”, “Мусибат”, “Лянет”, “Эхирдиз тамаш” ва маса шиирар, 1944-1952-йисара кхьей “Гьавадин пагьливан”, “Кьуд йис”, “ЧIулав къизил” поэмаяр, “Алхасан махорка”, “Жанавурдикайни чакъалдикай хкет” сатираяр, а йисара теснифай лап гзаф манийрин чIалар чи руьгьдин къизилдин фондуна гьатнава.
Хуьруьг Тагьиран ирс неинки а чIаван яратмишай ксар, къенин аямдани, инлай кьулухъни публицистикадал, литературадал рикI алай гьар са кас патал кьетIен ирс ва чешне тир, икI яз амукьда. Адан гзаф шиирар ва поэмаяр шиирралди кхьенвай очеркар, репортажар хьиз я. Лезги чIалан гзаф къатариз ада цIийи уьмуьр, цIийи рангар, тавар ганва…
* * *
Хуьруьг Тагьирахъ галаз са жергеда аваз, а йисара милли журналистикадик ва шииратдик вичин пай маса шаирди — Абдул Муталибова (1906-1986-йисар) кутуна. Адан “Элжекар” тIвар алай поэмадикай неинки дяведин йисара, адалай кьулухъни жегьилар патал гьакьван сеслу ва гьевеслу эсер хьанай.
Шаирди дяведин йисара кхьей “Дидедин тапшуругъ”, “Заз дидеди икI лагьана”, “Эверзава заз”, “Са красноармеецдин кагъаз”, “Немсерин офицерди Гитлераз кхьей чар”, маса эсерар халкь гьакъикъатдани игитвилерал руьгьламишай эсерар я. Абуру “Социализмдин пайдах” газетда чпиз лайихлу чкани кьунва.
Шаирдин ирсинин метлеб къенин йикъарани агъуз хьанвач.
* * *
Винидихъни лагьанвайвал, дяведин йисара “Социализмдин пайдах” газетдин патав еке десте жегьил писателар, шаирар тупламиш хьана.
Дагъустандин халкьдин писатель, шаир ва драматург Къияс Межидован (1911-1974) аял вахтар, ада вичи рикIел хкизвайвал, Бакуда акъатна. Ина ада мектебда кIелна, сифте эсерар теснифна ва литературадин кIватIалра иштиракна.
Дагъустандиз хтайла, дяведин вилик квай йисара, ада Ахцегьа мектебда аялриз тарсар гунихъ галаз сад хьиз, “ЦIийи дуьнья” газетдин мухбирвални авуна.
Ватандин ЧIехи дяведин йисара, “Социализмдин пайдах” газет арадал гъайила, Къиясакай адан активный мухбиррикай сад хьана. Вичи прокуратурадин органра кIвалахзавайтIани, газетдиз акьалтIай метлебдин макъалаяр, очеркар, гьикаяяр, шиирар гуз хьана.
К.Х.Акимован “Лезги зарияр” ктабда (М-кала, “Мавел”, 2015-йис) къейдзавайвал, Къ.Межидов литературадиз шаир яз атана, адан шиирар 1929-йисалай “Цийи дуьнья” газетдин чинриз акъатзавай…
Дяведин йисарин газетрай адан хейлин шиирар, гьикаяяр, очеркар кIелиз жеда, абурун чIехи пай “Муьгьуьббатдин къеле” ктабда гьатнава. (М-кала, Даггиз, 2015-йис).
* * *
Машгьур шаир-лирик Шихнесир Къафланован тIвар (1923-1995-йисар) чин тийир лезги бажагьат гьалтда.
Амма журналиствилин ва шаирвилин рехъ гьадани Ватандин ЧIехи дяведин йисара “Социализмдин рехъ” газетдин мухбирвилелай гатIунайди я.
Ам 1923-йисуз Докъузпара райондин Миграгърин хуьре дидедиз хьана, ина школа, Махачкъалада Дагъустандин СтIал Сулейманан тIварунихъ галай пединститутдин филологиядин факультет акьалтIарна.
Ш.Къафланован сифте шиирар Ватандин ЧIехи дяведин йисара “Социализмдин пайдах” ва маса газетра чап хьана. Ада а йисара цIудралди макъалаяр, очеркар, фельетонар, куьруь хабарар кхьена.
“Социализмдин рехъ”, “Колхоздин пайдах”, “ЦIийи дуьнья”, “ЦIийи рехъ” районрин газетрани адан тIвар алай материалри кьетIен чка кьунва. Ш.Къафланован публициствилин ирс гьеле ахтармиш тавунвай еке къат я.
* * *
Дяведа аваз, вичи ялавлу чIалар теснифайбурукай сад, дяведай хтайдалай кьулухъ яргъал йисара Советский хуьре муаллимвилин везифа давамар хъувур шаир Насруллагь Нури (Эфендиев) (1908-1973) я.
Ам Ахцегь райондин Ялцугърин хуьряй я. Ахцегьа хуьрерин жегьилрин школа, Дербентда педтехникум, Махачкъалада пединститут акьалтIарай ада вичин сифте эсерар гьеле алатай асирдин 40-йисара кхьизвай. Абур “ЦIийи дуьнья” газетдин чинра чапзавай.
Жегьил шаирди 1934-йисуз Дагъустандин писателрин сад лагьай съездда, гуьгъуьнлай СтIал Сулейманан яратмишунриз талукь мярекатрани иштиракна. Сулейман адаз патавай акуна, Хуьруьг Тагьирахъ галаз дуствилин алакъаяр хуьзвай. Ватандин ЧIехи дяведа ада Днепрдин патарив ва Балтийский гьуьлел душманрихъ галаз ягъунра иштиракна. Мумкинвал хьайи декьикьайра вичин эсерарни теснифна.
1943-йисуз хуьре амай вичин вахаз ада ихьтин чар-шиир кхьенва:
Ваз за лугьун, чан азиз вах!
Гитлер-фашист, азгъун алчах —
Я гьа бандит, башчи къачагъ,
Чун кIваливай-къавай урди.
И багьа девлетдив ацIай,
Гьа члахъ хьайи гъил я кьацIай,
Чун паб — аялдивай урди…
Насруллагь Нуриди вичин шаирвилин, публициствилин ва фольклориствилин рехъ уьмуьрдин эхирдалди давамарна. Газетдихъ галазни вири йисара алакъа хвена.
Шаирдин кьетIен лайихлувал ада вичин хуьруьнви классик Ялцугъ Эминан, буба Нури Эфендидин ва хейлин маса ксарин ирс кIватI хъувунихъ галаз алакъалу я. “Социализмдин пайдах” газетдин редактор Исмаил Вагьабовахъ галаз санал ада лезги халкьдин мисалрикайни мискIалрикай ибарат тир ктаб чапдай акъудна (1961-йис). Ада Алибег Фатаховакай, СтIал Сулейманакай, Хуьруьг Тагьиракай, маса ксарикай кхьенвай очеркрихъни рикIел хкунрихъ чи публицистика ахтармишзавайбур патал кьетIен метлеб ава.
Н.Нуридин ирс адан хва, шаир Майил Эфендиева давамарзава.
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
