Вахтунин йигинвал

Алай вахтунин кьетIенвилерикай сад тир зарб кваз фин, йигинвал жемиятдин, халкьдин майишатдин бязи хилеризни хас я лугьуз жеда,  гьакI инсандин уьмуьрдизни, кIвалахризни, куьтягь тежер къайгъуйризни. Инсандин акьулди, гъилери арадал  гъанвай техникади, улакьри махарик жедай хьтин агьвалатар, крар къе гьакъикъат­диз элкъуьрзава. Эгер виликдай райцентрадиз яхдиз фена, вичин дерди туькIуьриз, дагъвиди кьвед-пуд югъ рекьизвайтIа, гила ам агъзур километрдин яргъа авай Москвадиз ва маса шегьерризни, самолетда аваз фена, рикIик квай месэла гьялна, гьа юкъуз хквенни ийизва.

Къенин йикъан йигин улакьрикай сад тир самолетди яргъал мензилар, эхь, куьруь ийизва. Сефердиз экъечIнавай гьар сад вахтунда сагъ-саламатдиз чкадив агакьарзава.

Алай йисан январдин юкьвара яшайишдин къайгъуйри чазни Санкт-Петербургдиз рехъ акъудна. Фин-хтун пара регьят хьанва­. КIвале, дивандал ацукьна, чай-кофе хъваз, телефондай кIани чкадиз самолетдин­ билет заказ ийизва. РикIел алама, са вахтара хуьрерай мукьвабур къведай, Москвадиз, Сургутдиз билетар маса къачуз куьмек це лугьуз. Аэрофлотдин кассайрихъ (абурни гзаф тушир) датIана учирар галайди тир. Билет гъиле гьатдалди, инсанар гьелек жезвай. Амач гила ихьтин четинвилер.

Чна «Аэрофлот» компаниядин самолетдиз билет заказ гана, 15-январдин йикъан сятдин кьведаз Махачкъаладин аэропортуниз фена. Лазим къвезвай ахтармишунрилай гуьгъуьниз регистрация авуна. Ахпа майдандал экъечIна ва автобусди чун самолетдин патав тухвана. Стюардессайри пара хушдиз кьабулна, ацукьиз куьмек гана. Пассажирриз талукь  къайдайрихъ яб акализ туна. Сятдин пудаз самолет цавуз хкаж хьана. Са сятдилай стюардессайри пассажирриз хуьрекар теклифна. Пуд сятни зуралай экипаждин командирди самолет ацукьиз гьазур жезвайдакай хабар гана.

Санкт-Петербургда жив къвазвай. Самолетдин дакIардай  аквазвай вири майданар, рекьер, кIвалер живедин къужахда  авай. Стюардессади къецел  22 градусдин аяз авайдакай лагьана. Самолетдай чун аэропортунин гьаятдиз авуднач, дуьм-дуьз терминалдиз гьахьдай мумкинвал гана. Пулкован аэропортуни еке майданар кьунва, ам Махачкъаладиндав гекъигиз жедач.  Са шумуд мертебадин чIехи дарамат,  къенепата са шумуд зал, туьквенар, ял ядай чкаяр, жуьреба-жуьре къуллугъар теклифзавай киоскар, будкаяр, мертебайриз хкаж жедай ва анрай эвичIдай эскалаторар… Инай дуьньядин кьуд патахъ самолетар физва эхир. Гьар са маршрутдин самолетдиз терминалдай физва ва анай шегьердизни экъечIзава.

Аэропортунин вилик пад пассажирар­ гуьзетзавай инсанрив, автомашинрив ацIан­ва. Чун езне Гьаживердиди ва хтул Керима къаршиламишна. Аязди гьасятда вичикай хабар гана. Йисаралди бегьем жив таквазвай  Махачкъаладай атайбур лап гьейран хьанва. Куьчеяр живедикай михьнаватIани, къерехар зур метрдин гьамбарри кьунва. Лап гила акатайди хьиз, жив пилте-пилте къванни ийизва.

Шегьердин куьчейра

Машинда акьахна, чун юзана. Мукьва-кьилияр яваш-яваш беледриз элкъвена. Гьаживерди Санкт-Петербургда 23, Керим 11 йисуз яшамиш жезва. Московский прос­пектдай шегьердин центрадиз физвай рекье чал Московский, Кировский, Фрунзенский, Адмиралтейский районар гьалтзава. Прос­пектдин кьве патайни эхиримжи йисара эцигнавай кьакьан цIийи кIвалер аквазва. Куьчейра, гьаятра ара-ара жив михьзавай техника пайда жезва. Московский проспект­дай экъечIна, са шумуд­ къекъуьндилай элячIна, чун цIийи проспектдиз гьахьзава.

— Им Набережный проспект я, — лугьузва Гьаживердиди. — Чапла патай аквазвай муркIади кьунвайди Нева вацI я.

— И куь куьчейрай маршруткаяр аквазвач хьи. Чи меркездин куьчейра абурун тум-кьил авач, — лагьана за.

— Дугъриданни, вуна фад кьа­­тIана и кар, Нариман халу, — ра­хазва Керим. — Абур инани­ ацIан­вайди тир. «Соболь», «Газель», «ПАЗ», «ГАЗ» мар­кайринбур. Кьвед-пуд йис вилик горсобранидин къарардалди шегьерда общественный транспорт артухарна, маршруткаяр линийрай акъудна. Исятда, ваз аквазвайвал, халу, Питердин куьчейрай сад-садан гуьгъуьналлаз еке автобусар, троллейбусар ва трамваяр физва.

— Абурал метрони эхля хъия,  — гаф кудзава Гьаживердиди.

И арада зи рикIел «махачкъалавийрив­ гвай шегьердин маршруткайрин линияр­ Мат­виенкодин гадади маса къачунва, меркезда пайда хьанвай микроавтобусарни­ гьа­данбур я» ихтилат хтана. Санкт-Петер­бургда герек амачир улакьриз масанра,­ гьа гьисабдай яз Махачкъаладани чка жа­гъурна.­

— Им вири дуьньядиз машгьур, хкажиз, агал хъийизвай Литейный муьгъ я, — къалурзава заз Гьаживердиди.

Рахаз-рахаз, Санкт-Петербургдин акунрилай вил аладариз, чун шегьердин юкьваз гьахьна. И карни советрин девирдин 5 мертебайрин кIвалер акурла, малум хьана.

— Им спальный район я, — лугьузва Гьаживердиди. — Чунни гьа ина яшамиш жезва.

Инсанрин арада «хрущевкаяр»  лугьуз тIвар акьалтнавай кIвалер. Арада 40-50 метр аваз, жерге-жерге эцигнавай вишелай виниз кIвалер. Гьар кIвалихъни 3-4 подъезд гала. КIвалерин арайра авай майданар тарари, кул-кусри кьунва. Беледри гъавурда турвал, спальный районда агьалийриз къулайдаказ яшамиш хьун патал вири шартIар тешкилнава. БицIекриз — аялрин пуд бахча. Аялриз — юкьван кьве школа. Туьквенар, салонар, аптекаяр, поликлиникаяр… ЖКХ-дин идара.

Вири жуьредин къулайвилер

Санкт-Петербургда акъудай йикъара зун са кардихъ инанмиш хьана: ЖКХ-дин къуллугъчияр агьалийрин гьар са югъ къулайди, менфятлуди, яшайишдин къайгъуйрикай  азадзавайди авун патал алахъзава. Чина хьиз, инсанар мадни кIеве твазвайди авун патал — ваъ. Яшайишдинни коммунальный майишатди вичин къурулушда алай аямдин технологийрикай тамамвилелди менфят къачузва. И карни чаз Питердиз фейи гьа сифте няниз акуна. Подъезддин къенез гьахьайла, завай «куьнрани мичIизвайди я хьи» лугьун хьана.

— Исятда экуь жеда, халу, — лагьана Керима, полдал хъуьтуьлдиз кIвач гьалчна. Гьасятда лампа куькIвена. — Электроэнергия кьенят авун патал ихьтин къайдадикай менфят къачузва. Суткада подъездда эквер кузвач. Инсан площадкадал экъечIнамазди, подъезд экуь жезва.

— Виринра гьа икI яни?

— Эхь, халу.

Гила фикирдиз гъин, агъзурралди­ кIва­лер авай шегьерда суткада гьикьван­ электроэнергия кьенятзаватIа. Махачкъа­лада мукьвара ихьтин система бажагьат­ кардик кутада. Авайвал лагьайтIа, чи ше­гьердин ЖКХ-дин къуллугъчийри ленин­градвийрин тежрибадилай чешне къачуртIа, пара хъсан жеда. Электрощитар хуьзвай гьални гьейранвалдайди тир. Петербургда гьар са кIва­лин подъезддиз гьахьзавай ракIарин къвалал — цлал ЖКХ-ди ийизвай къуллугъриз талукь телефондин­ нумраяр кхьенва.­ ЖКХ-да сантехникрин, эцигунардай­бурун, гьаятар михьзавайбу­рун­ бригадаяр ава. Гьар экуьнахъ фялей­ри­, агьалияр кIвалахрал экъечIдалди, подъ­ездрин вилик патар, жи­гъирар живедикай михьзава. МуркIади кьур чкайрал къум вегьезва. Къейд ийин: ЖКХ-да зегьмет чIугвай фялейрин чIехи пай узбекар я. Абуру туьквен­ра, базарра, кафейра­ кIва­­­лахзава. Зи мукьва-кьилийри, агьалийрини тестикьарзавайвал, ЖКХ-дин учас­ток­ра гьихьтин авария арадал атайтIани,  гъиле-гъил аваз туькIуьр хъийизва. Галаз-галаз са шумуд юкъуз жив къванатIани, Махачкъалада хьтин гарар акъатнатIани, са сятда кьванни эквер хкадарна акунач. Куьчеяр, проспектар, тротуарар гьамиша живедикай михьи тир. Зун гъавурда турвал, вири шегьерда жуьт числойрин йикъара куьчейрин эрчIи пад, жуьт тушир числойрин йи­къа­ра чапла пад михьзавай. Техникадиз манийвал тагудай, и пад а пад михьдайла, маса автотранспорт анрал акъвазар тийидай къайда кардик кутунва.

Тарихдин имаратар

Гьелбетда, азад вахт хьайила, чна дуьньядин гуьрчег шегьеррикай сад тир Петер­бургдин гьейранвалдай чкайрални кьил чIу­гуна, шикилар яна. Им шегьер — порт я. Адан бине 1703-йисуз I Петрди кутуна. Шегьерди кьунвай майдан исятда 1439 кв. километр­диз барабар я. Шегьер гьахълудаказ уьл­кведин культурадин центр яз гьисабзава. Ина машгьур театрар, музеяр, паркар, памятникар, архитектурадин имаратар пара­ ава. Гьелбетда, са  куьруь вахтунда виридал кьил чIугун, килигун  жери кар туш. Гьавиляй зи мукьвабуру кьилинбур хкяна ва чун Кеферпатан меркездин Невский прос­пектдай  виридалайни машгьур Дворецрин майдандал тухвана.

Шегьер арадал гъайи са шумуд йисалай­ Невский куьчени туькIуьрна. Ам Адми­рал­тейство Новгороддин рекьихъ галаз ала­­­къа­лу ийизвай са куьче тир. Гила вад километр­диз яргъи хьанвай Невский проспект шегьер­дин тамашуниз лайихлу кьилин чкадиз элкъвенва. Адан кьве патани тарихдин, архитектурадин имаратар, дараматар гзаф ава.

Кьуд пад живеди кьунватIани, Дворецрин майдандин хейлин чкаяр михьнава ва фялейри и жигьетдай чпин кIвалах давамарзава. Шегьердин гуьрчег, туристри итиж ийизвай машгьур чкайриз гьа и майдандилай рехъ ачух жезва: Эрмитаждиз, Кьилин штабдиз, Александран колоннадал, Сенатдин майдандал…

Сенатдин майдандал «Буьруьнждин атлу» зурба тимтал хкаж хьанва. Им балкIан­дал алай Петрдиз XVIII асирдин сифте кьилера эцигнавай виридалайни малум памятник я. Адакай  риваятар пара ава. Гзаф шаирри, гьа жергедай яз Пушкинани адаз чпин эсерар бахшнава. Алай вахтунда «Буьруьнждин атлудин» суьрет алай открыткаяр, ядигарар, путеводителар гьазурзава. Са рахунни алач, майдандал къвезвай гзаф мугьманри, туристри хьиз, чнани тимталдин вилик шикилар яна.

Тарихдин имаратрикай сад тир Зимний­ дворец такуна жедайни? Ам Урусатдин­ им­­ператор патал 1754-1762-йисара эцигнай. 1830-40-йисара ана пачагьдин хиза­­нар­­ни кваз 2000 кас яшамиш жезвай­. 1915-1917-йисара дворец госпиталдиз, ин­къилабдилай гуьгъуьниз музейдин комп­лекс­диз элкъуьрна. Ина виридаз машгьур Эрмитажни ава.

Виле акьадай, гьейранвалдай чкайрик Петропавловскдин къеле, Исаакиеван майдан ва собор (Петербургдин кьилин ярж), Невадин проспект, Петергоф, Казандин май­дан ва собор, Смольныйдин монастырдин ансамбль, агализ, ачухзавай Дворецрин, Биржадин, Литейный, Тучкован муькъвер, музеяр, Мариинский театр, Пачагьдин хуьр (Царское село) акатзава. Шегьердихъ галаз таниш хьуни неинки руьгь тухарзава, гьакI тарихдихъ галаз алакъалу вакъиайрикай итижлу малуматарни гузва.

ХъуьтIуьн жив, къай авай Санкт-Петер­бург тиртIани, акур чкайри, шегьерэгьлий­рин хуш рафтарвили, мугьманрив эгечIза­вай тегьерди, агьалийриз тешкилнавай кьван къуллугъри (ана светофорарни рахазвайбур, инсанар хаталувиликай хабардарзавайбур я) чаз екез таъсирна. Мукьва-кьилийри, таниш хьайи цIийи чирхчиррини мад хтун (иллаки гатуз) теклифна.

Къуй мадни авадан, абад хьурай вири чкаяр, санлай вири уьлкве!

Нариман  Ибрагьимов