Гуьзелвили, гуьрчегвили инсанрин ри­кIе­риз, ракъини хьиз, чимивални  гуда, шадвални. Дуьньяда гуьзелвилихъ кьетIен къуват ава. Месела, гуьрчег цуьк, чин, тIебиатдин гуьзел шикилар акурла, инсандин рикIиз михьи ниятар къведа. Дишегьлидин гуьрчегвал лагьайтIа, адан акьуллувили мадни артухарда. Гьайиф хьи, ахьтин девир алукьнава хьи, ката-калтугунин, а кьил авачир гьар йикъан дердийрин гъиляй инсанриз гьа вилик квай, патав гвай гуьзелвални аквадай мумкинвал амач. ИкI виже къведач. Дуьнья гуьзелвили хуьда, гьавайда­ лагьанвайди туш. “Лезги газетдин” редакция­диз атай инсанар, абурун макъалаяр кьабулзавай, а макъалайрал гъил элкъуьр хъийиз­вай, манадинни  гуьрчегвилин тахарни рангар хъиязавай газетдин жавабдар секретарь, тежрибалу журналист  Шихмурад  Шихмура­дова  ва вич Ахцегь районда хана, чIехи хьайи, Хив, Мегьарамдхуьруьн, Тарумовский районра жавабдар крар тамамарай, зегьмет чIу­гур, Дагъустандин амай районрани ше­гьер­ра вичин къуллугъдин рекьяй инсанрин ак­тивный паюнихъ галаз яргъалди кIвала­хай, абурун уьмуьрдин уькIуь-цуру мукьувай акунвай, чидай РД-дин  налогринни гьакъийрин къуллугъдин ветеран  Джамил  Насибо­ва  гуьзелвилиз талукь яз чпин са кьадар фикирар лугьузва.            

Ш. Уьмуьр арадал атайдалай инихъ гьар са куьнихъ, тIвар, вичин мана хьиз, гуьрчегвални ава. Дуьнья, алем халкь хьайидалай инихъ чун, инсанар,  гуьрчегвили гьейранарзава. Вуч я гуьрчегвал? И четин суалдиз чахъ гьардахъ вичин жаваб ава. Гьар са касдиз вичиз иер аквадай шей ава. Гуьрчегвал алцумдай хьтин шей-затI туш, адал анжах гьейранвал ийиз жеда.  Ожегован гафарганда гуьрчегвилиз ихьтин баян ганва:  гуьзелвилин, эдеб-ахлакьдин лезет гузвай гуьзел, иер вири; гуьзел, гуьрчег чкаяр (тIебиатда, художественный эсерра) ва икI мад.

Дж. Куьне лагьайвал, гьар са инсан гуьрчег затIа­риз анжах вичин вилерай килигда. ИкI, са шу­муд йис идалай вилик Санкт-Петербургда авайла, заз жувахъ галаз налоговый институтда чирвилер хкажзавай Россиядин вири пипIерай атанвай амадагри Эрмитаждизни Мариинский театрдиз фин теклифнай. Заз лагьайтIа, Смольный институтдин, Финляндский вокзалдин, “Аврора” крейсердин, Исаакиевский килисадин, Петергофдин фонтанрин, Петродворецдинни Царский хуьруьн гуьрчегвилериз килигдай планар авай. За абуруз гьакI лугьунни авуна. Зи жавабди абур са кьадар тажубарнай. Чун гьар сад чпи хкянавай чкайриз фена.

Са кьве йикъалай за абурувай машгьур те­атрда яб гайи музыкадинни Эрмитаждин ши­килри чпиз авур таъсирдикай суьгьбет авун тIалабна. Заз абурун ихтилатрай малум хьайи­вал, суьретрин гуьрчегвилин ва музыкадин гъа­вурда гьатун гьисаба  такьуна, Санкт-Петербургдиз фейи саки гьар сада Мариинский театрдизни Эрмитаждиз фин чпин буржи яз гьисабзава кьван. Им гуьрчегвилин гьакъикъат­дивай яргъа тир кар я лугьуз жеда. Абурувай заз итижлу суьгьбет ийиз хьаначир. За лагьай­тIа, Смольный институтдин акунрилай башла­мишна, жуваз акур кьван гуьрчегвилерикай, абуруз таъсирдай делиларни галаз, га­лай-галайвал яргъалди суьгьбетна. Акуна хьи, абуру захъ галаз татунал пашманвалзавай.

Ш. Гзаф вахтара чпиз кьетIен кьатIунунрин пай ганвайбуру инсанриз винел патай таквазвай гуьзелвиликай баянар гуда.

Дж. За са вахтара жуваз са суал гудай: яраб вучиз Етим Эминанни СтIал Сулейманан шииратдал икьван гзафбурун рикI алатIа? Зун гъавурда гьатна хьи, им абурун шииррин неинки камаллувиливай, гьакI чIалан гуьрчегвиляйни я кьван. И жигьетдай ДГУ-дин профессор Гьажи Гашарова икI лугьузва: “Ажайиб жуьредин гуьзелвал, везинлувал, гьиссерин деринвал авай Эминан эсеррин чIал чи къенин йикъарин лезгийрин чIалан бинеда гьатнава”.

Дагъустандин халкьдин шаир Шагь-Эмир Мурадова Сулейманан чIалан гуьрчегвиликай икI лагьанай:

Гуьлчименда ви кьакьан я къамат,

Кьуд пата цуьквер — атир аламат,

Багьа яз чIалар — гуьзел аманат,

ТIвар ала халкьдин мецел, Сулейман.

Ш. Инсанриз гуьрчегвал кьатIуниз чирдай махсус школаяр авайди туш, а школаяр гьар са касдиз вичин уьмуьрди эвеззава.

Дж. Чеб вири дуьньядиз машгьур хьайи баркаллу полярникрин дневникра Арктикадин атIугъай, амма инсандиз эсердай хьтин гуьзелвиликай керчекдиз кхьенвай ихтилатар за хушвилелди кIелдай. Гьихьтин къуват­ди ви­кIегь рухваяр дегь заманайрилай инихъ Арктикади вичел чIугвазватIа, желб­заватIа, зазни сир тир. Гила гъавурда акьуна, гьикI хьи, алай йисан февралдиз а атIугъай гуьзелвал заз жу­ван вилералди аквадай мумкинвал хьана. Ях­цIурни вад градусдин мекьи­вилизни, атIу­дай гарузни, яцIу къат живедизни килиг тавуна, чун ЦIийи Уренгойдай Кеферпатан Полярный кругдал вишни къанни цIуд километрдин мензилдиз вездеходда аваз фена. Полярный кругдин­ пудкъанни ругуд градусдин сергьятдал алай гзаф кьакьан стеладин вилик чун элкъуьрна кьунвай тIебиатдин кьетIен гуьрчегвилин суьгьуьрда гьатна. Тундрадин, Арктикадин атIу­гъай гуьзелвили зун гьакъикъатда гьейранарна, заз рикIелай тефидай хьтин таъсирна, жуваз хабарни авачиз, дерин фикиррик акатна. А чкаяр вилералди акур касди вич авай, яни яшамиш жезвай чка — элкъвена кьунвай тIебиат вири туширди, тIебиатдин къуватрин анжах са хел, кIус тирди, гьамишалугъ тIакьанвай чкайрин  таъсирдик акатнавайди гьиссда.

Ш. Эхь, дуьнья гзаф гегьенш ва жуьреба-жуьр я. Дуьньяда инсанар шадардай, гьейранардай, дуьньядиз тазавал, гуьзелвал гъидай чкаяр, шейэр гзаф аватIани, гуьрчег чинив къведай са затIни авач лугьуда. Гуьрчег чини гудай хьтин шадвал мад са куьнивни гекъигиз жедач. Эгер гуьрчег чинихъ хъсан къилихарни галаз, инсан винелайни, гьакъикъатдани гуьзелди яз хьайитIа, ам Аллагьдизни, инсанризни кIани кас яз жеда.

Дж. Гуьрчег чинин къуват инкар авун медениятдиз душманвал авун жедай. Амма гуь­зел чинихъ маса лайихлувал галачиз хьайи­­тIа, ада вичел желб авунин къуватдин вахтунин яргъивал анжах пуд декьикьадинди я. ИкI, са патахъай, чинин гуьрчегвилин таъ­­сир вахтуналди я. Муькуь патахъай, вун ав­товокзалдал фейила, гуьрчегдиз чIагурнавай автобусдал фидани,  тахьайтIа, — ваз герекзавай маршрутдин автобусдал? И суал­диз  жаваб  гун  герек  къвезвач.

Виниз тир руьгьди, хкаж хьанвай гуьгьуьл­ди, ачух къаматди гьар гьи инсан хьайитIани гуьрчегарда. Куьчедай физвай кьуьзуь кас, къу­­мадал къугъвазвай гъвечIи аял къачун хьайи­тIани, гьардаз вичиз хас тир гуьрчегвал ава.

Ш. Чи суьгьбетда дишегьлидин кьетIен гуьрчегвилиз чка тахьайтIа, чаз газет кIелзавайбуру багъишламишдач, суьгьбетни кьел квачир хапIадиз элкъведа. ГьакI ятIани, ша чна дишегьлидин гуьрчегвилин къуватдиз къимет гун жегьилризни шаирриз тан. И кIвалах чалай абуру хъсандиз ийида.

Дж. Дуьз лугьузва вуна. Дишегьлидин къамат, марифат чаз уьмуьрдин дуьзгуьн рехъ ишигълу ийизвай, инсанвилин дун мадни гуьрчегарзавай экв хьиз я. Халкь авур Халикьди ва вичин сирерай кьил акъат тийир­ тIебиатди дишегьлидин хиве гзаф буржияр, везифаяр тунва. И жигьетдай маналу кьисадини лугьузва. Эхиратдин михьи дуьньядиз фейи инсандал фадлай ана авайбур алтIушна ва адавай хабарар кьазва: чилерал инсанар гьикI яшамиш жезва, гьихьтин дегишвилер ава ана? Инсандин жаваб лап куьруьди хьана­: са дегишвални авач, уьмуьрдин хъсан юл­даш низ аватIа, гьам хъсандиз яшамиш жезва. Пис паб авайди писдаказ яшамиш жезва.

Ш. Регьимлувал, мергьямат, марифат гала­чир гуьрчегвили садазни хийир гудач лугьуда

Дж. ТIебиатди  гуьрчегвал гзафбуруз ганвач. Арифдарри намус квай, пехилвал чин тийидай, хъсан къилихрин регьимлу инсанриз гуьрчегбур лугьуда, гьикI хьи, ахьтинбур чпин къанажагълувили гуьрчегарзава.

Ш. Эгер инсанри чпин гуьзел фикирриз, гьич тахьайтIа, вири  хиялрин цIудай са пай кьванни гайитIа, абурун рикIера чIуру ниятриз, крариз чка амукьдачир, гьикI хьи, къени фикиррин къуват лап гужлу я. Гуьзелвал авай чкада инсафсуз, ажугълу рикIерни хъуьтуьл, умун, руьгьда хъсан гьиссериз майдан жеда.

Дж. Гуьрчег шейинал вил ацукьда, гзаф вахтара инсанри идаз “лацу” пехилвални лугьуда.

Ш. Пехилвал къуватлу инсандин къилихрихъ галаз кьадач. Къуватлу инсандиз гуьрчегвиликай лезет хкудунилай гъейри, жуван затIунинни гуьзел затIунин арада авай тафават хъсандиз чида: гуьзел шей гьамиша види туш, са вахтунда ам вавай къакъатун мумкин я, амма ви шей гьамиша види я. За гьисабзава­ хьи, такабурлу дагъларин гуьрчегвални дамах вири вахтара чпихъ тешпигь авачирди я.

Дж. КIвалахдин рекьяй зун са вацран вахтунда чIехи идара ахтармишун патал Влади­кавказда  хьана. Захъ галаз ахтармишзавай дестеда Россиядин  федеральный вири округрай пешекарар авай. Ял ядай йикъан вилик чаз  дестедин руководителди пака вири Осетиядин дагълариз сиягьатдиз физвайдакай хабар гана. За жуваз дагъдиз физ та­кIан­завайвиликай малумарайла, иллаки Сибирдайни Дальний Востокдай атанвай ама­дагри чпин тажубвал къалурнай: “Гуьзел дагълариз хкаж хьун, вични къулай микроавтобусра аваз, уьмуьрда са сеферда жезвай мум­кин­вал я. Ваз мад мус ихьтин мумкинвал же­да? Вуна ахпа гьайиф чIугвада гьа!” лагьанай абуру.

Зун кьакьан дагъдин хуьре чIехи хьанвайдакай, чи дагълар лугьуз тежер кьван гуьрчег­бур тирвиликай, амма — сифте цIувад — къад де­кьикьада, ахпа ана авайди зегьмет, зегьмет ва мад сеферда зегьмет я лагьай зи гафари амадагриз бегьем таъсирнай. Абуру зунни чпихъ галаз атун мад сеферда тIала­байла, за ваъ лагьаначир. Фена хъсан хьана­. Чпин гуьр­чегвилин жигьетдай Осетиядин дагъ­лар Да­гъустандинбурув агакьдачтIани, чкадин инсанар, гьукумдин къурулушар гелкъуьнин жигьетдай абур лап тафаватлу я — Осе­тиядин дагъларал датIана инсандин гъил ала. Чка-чкада­ къванерал, рагарал чан гъанва. Гьар са каму­на фикир желбдай чкаяр гьалтзава.

Ш. Къадим заманада майя халкьдин хьиз, тушни? Чнани чи дагълар хвена, анрин гадарнавай хуьрерал чан хкидайвал авуна кIанда. Дуьньядин гуьзелвал, санлай чи ви­ри­дан умуми кIвал — Чилин шар къвезмай несилар патални саламатдиз хуьн буржарикай я.

Гьуьрметлу дустар, гуьзелвиликай фикирар квевайни лагьайтIа жеда.

«Лезги газет»