Нагъд пулунивай къакъатунивди ва рекъемрин гьахъ-гьисабрин алемдиз гегьеншдиз камар къачунивди, лугьудайвал, девир вилик финивди, инсанар и девирдин «кьетIенвилиз» элкъвенвай цIийи месэладални къвердавай гзаф гьалтзава. Ихтилат рекъемрин технологийрин куьмекдалди финансар чуьнуьхзавай киберугърийрикай физва.
Алай йисан январдилай июндалди, яни ругуд вацран вахтунда, киберугърийривай агьалияр 531,8 агъзур сеферда алцурариз хьанва ва нетижада агьалийривай, санлай къачурла, 8,1 миллиард манат чуьнуьхнава. Виридалайни гзаф дуьшуьшра абуру пул онлайн-банкингдин ва социальный инженериядин куьмекдалди чуьнуьхнава. И рекъемри тестикьарзавайвал, Дагъустанда финансрин гьакъиндай агьалийрин савадлувал лап усал гьалда ава. Ихьтин, яни финансрин жигьетдай савадсуз инсанар луту-путуйрин, финансрин пирамидаяр арадал гъизвай ксарин, угърийрин таъсирдик мукьвал-мукьвал акатзава. Интернет-бушлухра «къазанмишзавай» угърийрин «бажарагълувал», фендигарвал акьван екеди я хьи, савадсузбур анихъ амукьрай, гьатта банкарихъ галаз кIвалахзавай пешекарарни алцурарзавай дуьшуьшар пайда жезва. Гьаниз килигна, и месэла кваз такьадай чара авач – чна датIана жуван савадлувал артухарун, гьарамзадайрин цIийи «схемаяр» чирун лазим я.
Ихьтин фикир «Дагъустан» РИА-дин майдандал республикадин журналистрихъ галаз гуьруьш хьайи вахтунда Россиядин Банкунин Дагъустанда авай отделенидин управляющий Мурад Идрисова малумарна. Гуьруьш киберхатасузвилин хиле авай гьалдиз ва и рекье кьиле тухузвай кIвалахдиз талукь тир.
ИкI, ада хабар гайивал, гьар жуьре банкарихъ ва къанун-къайда хуьдай органрихъ галаз сих алакъада аваз кIвалахунин нетижада, алатнавай ругуд вацран вахтунда уьлкведин банкаривай киберугърийрин 9 миллион гьужумдин вилик пад кьаз ва 1,6 триллион манат абурукай хуьз хьана.
«Амма угърияр, гьайиф хьи, чалай гьамиша са шумуд кам вилик ква. Абуру акьван муракаб схемаяр туькIуьрзава хьи, акьван фендигарвилелди алцурарзава хьи…», — лагьана ада.
Республикадин агьалийрал гьатта гьар юкъуз гьалтзавай дуьшуьшар я: гуя чеб Центральный банкунай, Социальный фондунай, къанун-къайда хуьдай органрай, эхиримжи вахтара гьатта сотовый алакъадин операторар я лугьуз, инсанар алцурариз, киберугърийри зенгер ийизва, жуьреба-жуьре бедбахтвилер хьанва лугьуз, я тахьайтIа, пул «хатасуз счетдиз» акъудун теклифиз, тапарар ийиз, гьар жуьре багьнайралди дугъри агьалийрив чпиз кIандай гьерекатар кьилиз акъудиз тазва, нетижада, абурун счетрай такьатар чуьнуьхзава.
М.Идрисова хабар гайивал, угърийрин къурбандар гьи яшдин ва дережадин хьайитIани инсанар жезва. Гьаниз килигна, луту-путуйри ишлемишзавай рекьерикай хабардар хьун жуван финансар хуьн патал иллаки важиблу я. Ихьтин макьсаддалди ноябрдин вацран кьиляй-кьилиз Россиядин Банкуни киберхатасузвилиз талукь мярекатар тухузва, месэладал инсанрин фикир желбзава.
Телефондай зенг авунвай кас угъри тирди гьикI чирин? Агъадихъ чна абуру ишлемишзавай са шумуд схемадикай лугьуда. ИкI, сад лагьай дуьшуьшда абуру интернетда делилрихъ къекъведай системадин, я тахьайтIа государстводин тешкилатдин сайт (къуллугъар тамамарзавай сервис) туькIуьрзава. Вични а жуьреда — инсанди гьакъикъи, яни госкъуллугъдин халисан сайт жагъурдайла, къалп сайт вилик акъатзава.
«И сайтдиз акъатайла чна сифтегьан ссылка хкязава ва нетижада гьарамзадайрин сайтдиз (винелай ам дуьз сайтдилай гьич тафаватлу тушиз жезва) акъатзава. Гьа икI, чна чи хсуси делилар ва нетижада жуван компьютерда авай контент маса ксарин ихтиярда твазва. Гьаниз килигна, жуван компьютеррал, телефонрал вирусриз акси программаяр эцигун чарасуз я», — лагьана М.Идрисова.
Кьвед лагьай схема – электронный почтадай ва я СМС-ар яз кIвалахдин гьакъиндай теклифар ва я маса малуматар чукIурун. Ихьтин смс-ра ссылкаяр хьун мумкин я, абур ачухайла, месела, и ва я маса кIвалахдал кьабулун патал хсуси делилар кхьин теклифда – нетижада абур вири угърийрин гъиле гьатзава. Гьаниз килигна, лап ужуз къиметрай маса гузвай шейэрин ва виниз тир мажибралди эвер гузвай кIвалахрин гьакъиндай теклифрикай яргъа хьана кIанда.
Мад са амал – чи хсуси делилар маса ксарин гъиле гьатнаватIа ахтармишун теклифун. Ихьтин дуьшуьшрани ссылка рекье твазва, а кьиле лагьайтIа, угърийрин сайтар ава.
«Зур йисан вахтунда Россиядин Банкуни кьил кутуналди, инсанар алцурарун патал ишлемишзавай телефондин 373,7 агъзур нумра агална. Идалайни гъейри, шаклу 16355 интернет-сайт винел акъудна, абурукай делилар (кIвалах акъвазарун патал) РФ-дин Генпрокуратурадиз ва и сайтар регистрация авунвайбуруз рекье туна,- хабар гана М.Идрисова. – Чаз аквазвайвал, агьалийривай пул чуьнуьхун патал тахсиркарри къвердавай гзаф фендигар кьуьруькар ишлемишзава. Эгер фикирда авай кар кьилиз акъудиз алакьайтIа, абуру неинки инсанрин финансар чуьнуьхзава, гьакIни а ксарин тIварцIихъ тади гьалда кредитар къачузва. Гьайиф хьи, гзаф дуьшуьшра инсанри абуруз и карда куьмекни гузва – чпин картайрин нумраяр ва кодар лугьузва».
Эгер картада авай такьатар чуьнуьхнатIа, вуч авун лазим я? Малум хьайивал, ихьтин дуьшуьшра, гьа квахьай юкъуз (важиблу я!), тади гьалда банкуниз арза кхьена кIанда. Эгер са жерге маса шартIарални амал авунваз хьайитIа, банкуни чуьнуьхнавай такьатар эвез хъийида.
Эгер куьн киберугърийрал расалмиш хьанатIа, яни шаклу зенгер, СМС-ар къвезватIа, абурукай Россиядин Банкунин ва я МВД-дин интернет-приемныйриз хабар гун тIалабзава. ГьакIни, вахт-вахтунда электронный ресурсрин паролар дегишарун – кибермихьивал хуьн чарасуз я. РикIел хуьх, дикъет квадаруни пашман нетижайрал гъун мумкин я.
Жасмина Саидова
