Россиядин Федерациядин уьзуьмлухрин­ санлай къачур кьадардин пудан са пай Да­­гъустандал гьалтзава. Чи уьлкведа ци­пи­цIар цанвай вири чилери 100,7 агъзур гектар­ тешкилзава, Дагъустан Республикада – 27 агъзур гектар.  Регионда уьзуьмчивилин хиле карчивилел машгъул тир 250 карханади кIвалахзава. Идалайни гъейри, санлай къачурла 5,6 агъзур гектар уьзуьмлухар агьалийрин кьилдин майишатрал гьалтзава.

Дагъустандин уьзуьмчивилинни чехирчивилин комплекс республикадин агропромышленный комплексдин бюджетдиз вири­далайни еке такьатар гъизвай, яни бюджет тешкилзавай хел я. Эхиримжи йисара и хиле хъсан патахъ дегишвилерни гзаф жезва. Гьа са вахтунда региондихъ гьам уьзуьмчивилин, гьамни чехирчивилин хилер мадни вилик тухудай мумкинвилер ава.

И месэлайрикай и йикъара республикадин СМИ-рин векилрихъ галаз «Дагъустан» РИА-дин майдандал гуьруьш хьайи вахтунда  РД-дин уьзуьмчивилин ва ички квай шейэрин хел гуьнгуьна тунин рекьяй Комитетдин руководителдин заместитель Агьмед Агьмедова суьгьбетна.

Малум хьайивал, 2023-йисан бегьер кIва­тIунин кампаниядин нетижада респуб­ликада 282,7 агъзур тонн  ципицIар кIватI­нава (са гектардай юкьван гьисабдалди 123 центнер). Им алатай йисан бегьердилай 5 процентдин ва я 14 агъзур тонндин гзаф я.

Россиядин хуьруьн майишатдин минис­терстводин делилралди, уьлкведин вири­ мулкунал алай йисуз тахминан 715 агъзур­ тонн ципицIар кIватIнава, и делилдик Да­гъус­танди кутунвай пай 39,5 процентдиз барабар я. Ихьтин нетижайрив регион  уьзуьмлухри кьунвай майданар гегьеншарунин нетижада агакьнава.

«Алай йисуз 902,7 гектарда цанвай ­уьзуьмлухри бегьер гуз башламишнава, йисан эхирдалди ихьтинбурун кьадар мад 280,7 гектардин артух жеда ва санлай къачурла 22,9 агъзур гектардиз барабар жеда», — хабар гана идарадин векилди.

ЦипицIар гьасилунин карда цIийи технологияр ишлемишунини уьзуьмчивилин хиле агалкьунар хьуниз  хъсан патахъай таъсирна. Алай вахтунда стIал-стIал яд гудай къайдада дигизвай уьзуьмлухрин майданар 4286 гектардив агакьнава. И рекье кIвалах мадни йигиндаказ тухуда. 2024-йисуз, «Каспийдин ципицIдин кул» ООО-дин инвестицийрин гегьенш проект уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз, Дербент районда 572 гектардин майданда, алай аямдин  стIал-стIал яд гудай системани тайинарна, цIийи уьзуьмлухар кутадайвал я. Уьзуьмчивилинни чехирчивилин хел виликди тухунин стратегиядин бинедаллаз Дагъустан Республикада 2035-йисалди­ уьзуьмлухар кутунвай майданрин кьадар  34,7 агъзур гектардив, гьа жергедай яз бегьердал атанвайбурун – 31,5 агъзур гектардив агакьардайвал, цIийиз уьзуьмлухар кутунвай майданар 10 агъзур гектардин артухардайвал я. Азад чилер гзаф авачир республикада и кIвалах гьикI кьилиз акъуддайвал я лагьай суалдиз А.Агьмедова жаваб гайивал, республикадин ципицIар гьасилун патал кутугай шартIар авай районра и кар патал­ чилер инвентаризация ийида, яни  иесисуздаказ гадарнавай чилерин месэлайриз цIийи кьилелай килигда.

ЦипицIар гьасилун патал бакара къведай чилерин сиягьда къенин йикъалди гьисабдиз къачунвай участокрин умуми майдан 8248 гектардиз барабар я. Алай вахтунда республикада санлай къачурла 1354,8 гектарда уьзуьмлухар кутунин гегьенш кьуд проект кьилиз акъудзава:

— «Дербентдин чехирчивилин компания» ООО-ди Дербент районда 331,8 гектарда­ ципицIар цазва – 55 гектардин майданда­ дериндай цан цанва ва чубукар цунин кIва­лахдиз гьазурвал аквазва, амай чилел агротехникадин серенжемар кьабулзава.

— «Каспийдин ципицIдин кул» ООО-ди Дербент райондин Митагъи-Къазмаяр хуь­руьн мулкунал кьилиз акъудзавай проект­дин (572 гектар) сергьятра аваз 120 гектардин майданда куьгьне уьзуьмлухар алай чка михьи авунва, дериндай цан цанва ва чубукар кутунин кIвалахдиз гьазурвал аквазва.

— «Къизлярдин коньякрин завод» АО-ди кьве проект кьилиз акъудзава. Сад лагьайди, Дербент райондин 311 гектар чилел цIийи уьзуьмлухар кутазва. Кьвед лагьай проект Къизляр райондин мулкунал кьилиз акъудзава – 140 гектарда ципицIрин цIийи багълар кутазва.

Багъларин майданар гегьеншарунин мес­эла цадай къелемрин месэладихъ галаз сихдаказ алакъада ава. ИкI, малум хьайи­вал­, тахминан 3 миллион къелемдин­ игьтияж авай республикадивай неинки и мес­эла хсуси такьатралди гьялиз жезва, чахъ гьакIни уьлкведин маса регионриз къелемар гудай мумкинвал ава. ИкI, месела, Крым Рес­публикадихъ галаз Дагъустанди 400 агъзур къелем агакьарунин гьакъиндай икьрар кутIуннава. Россиядинни Сербиядин саналди тир «Планта» кархана СтIал Сулейманан районда регистрация авунва ва алай йисуз ада райондин 40 гектардин чилел алай махсус «лакара» 3 миллион къелем цанва. Дагъустан Республикадай Россельхозцентрадин къуллугъчийри абур ахтармишайдалай кьулухъ тайинарайвал, 2,5 миллион къелем лап хъсан гьалда ава. «Планта» ООО-дин планрик ципицIрин чкадин,  бинелу сор­тарин къелемар гьазурун ва ахпа чпиз тешпигь авачир и сортарин ципицIар республикада гьасилун – абур арадал хкун ква.

Кьиле тухвай ахтармишунри тайинарайвал, алай вахтунда республикада 38 сортунин ципицIар гьасилзава. Абурукай 12 – столовый ва 26 — технический сортарик акатзава.  Виридалайни еке майданар «Ркацители», «Молдова», «Магарачдин Сад лагьайди», «Ав­­густин», «Агъадаи», «Рислинг», «Али­го­те» сортари кьунва.

Бегьер хуьнин месэлани важиблуди я. ИкI, алай вахтунда санлай къачурла 3,63 агъзур тонн ципицIар хуьдай чка авай кьуд гьамбархана ишлемишиз вахканва: Къарабудахкент районда АФ «Герей-Тюз» ООО (480 тонн), Мегьарамдхуьруьн районда «Ме­­­­гьарамдхуьруьн» СпоК (1,35 агъзур тонн), Къарабудахкент районда «Кавгин» СпоК (800 тонн) ва Табасаран районда «Занак» СпоК (1 агъзур тонн).

Столовый, яни тIуьниз ишлемишдай  сор­тарин ципицIар бес кьадарда ва тазадаказ хуьн патал и гьамбарханайрин мумкинвилер игьтияжар таъминардайбур туш, гьелбетда. Гьаниз килигна, республикада емишар­ ва ципицIар хуьдай алава гьамбарханаяр эцигунин инвестицийрин са шумуд проект ава.

Республикада гьасилзавай уьзуьмрин чIехи пай, малум тирвал, чехирчивилин кар­ханайри гьялзава. ИкI, 2023-йисан бегьердикай 196,2 агъзур тонн (алатай йисан кьадардилай 3% гзаф) республикадин чехирчивилин чIехи карханайри – «Къизлярдин коньяк­рин завод», «Дербентдин газ квай чехиррин завод» ОАО-ри, «Алвиса», «Дербентдин чехирчивилин компания» ООО-ри, «Дербентдин коньякрин завод» АО-ди гьялнава.

Талукь яз, республикада  акъудзавай ичкичивилин суьрсетни гзаф хьанва. 2023-йисан 9 вацран вахтунда винидихъ тIвар кьунвай карханайри путулкайра цанвай 987,1 агъзур дал (декалитр) коньяк, 1167,2 агъзур дал газ квай чехир ва 1144,6 агъзур дал ципицIрин чехир акъуднава.

Ички квачир суьрсетдин хел гьи гьалда­ ава? Агьмед Агьмедова къейд авурвал, и хиле агалкьунар екебур туш. Адан гафаралди, республикадин анжах са карханади ички квачир кагор гьасилзава. Куьлуь-шуьлуь са шумуд  производство, гьа жергедай яз ципицIрин цилерикай ягълу хкуддайбурни, мад ава,  амма,  санлай къачурла, и хел гуьгъуьна авайбурук акатзава. И кардин асул себеб адахъ галаз алакъалу я хьи, ички квачир суьрсет акъудунин месэладиз фикир гудай инвесторар авач. «Чи республикадин кьетIенвал фикирда кьурла, гьелбетда, им аламатдин кар я», — лагьана ада.

Жасмина  Саидова