(Эвел – 2023-йисан 46-нумрада)
Нянрихъ хьиз чун Туладивай тахминан 80 километрдин яргъа авай Богородицк шегьердив агакьна. Инаг зи юлдашар суьргуьнда авай чка тир. Экв жедалди абур чпин шей-шуьй кIватIунал машгъул хьана. Пакамахъ гадайри чпи кIвалахзавай шекердин заводдин управляющий, граф Бобринскийдивай ихтиярар къачуна кIанзавай. Зи юлдашарни полициядин гуьзчивилик квайбур тир. Абуру чеб Туладиз парталар къачуз физва лагьана багьна кьунвай. Конторадай абур гуьгьуьлар хуш яз хтана…
АтIугъай мекьи хъуьтIуьн югъ тир. Къвердавай мичIивал мукьвал жезвай. Аяздин туьнтвал акур куьчейравай шегьерэгьлийри чпин кIвалериз хъфиз тади къачузвай. Са арадилай шегьердин кус михьиз дегиш хъхьана, йифен къужахда гьат хъувуна. Анжах инлай-анлай, куьчеяр какахьзавай чкайрал, чими кавалриз ухшар тир, чIехи кIуртар алаз акъвазнавай городовоярни ва йифен сирерин гьевескарар тир муьштерийрал вил алай сад-кьве арабачи ахквазмай. Гьалдай фенвай язух балкIанар, далуяр къалин живеди кьунваз, са жизви кIвачерал акъвазнавай. Абурни куьчейрин шалманрал алай экверин зайиф нурарик малум жезвай…
Пакадин югъ. Сятдин кIуьд хьана, поезд къведалди фена билетарни къачуна кIанзавай. И кар полицейскийрин шак текъведайвал чинеба авуна кIанзавай. Эхир меслят хьана.
— Шейэр чна хкида, жува фена поезддиз билетар къачу, — лагьана заз Къазиев Къарчугъади.
— Хъсан я, за фена виридаз билетар къачуда, куьне энгел ийиз тахьуй, — жаваб хгана за.
Станциядал атайла, кассадихъ кьве дишегьлини са яшлу итим галай.
— Эхиримжиди вуж я, — лагьана хабар кьурла, — зун я, — лагьана са дишегьлиди. Касса гьелелиг агалнавай. Са герендилай зи юлдашарни хтана ва 10-15 декьикьадилай кассани ахъайна. Бахтунай хьиз, кьуд касдин чкани буш тир купедин хъуьтуьл вагонда чун санал жедайвал хьана. Са легьзедилай чи поезд, чархари тIаракь-тIаракь ийиз чкадилай юзайла, зи юлдашар, кIулавай залан пар аватай хьиз, секин хъхьана. ТахьайтIа авай фикир полицейскийрин векилри кьун тир. Анжах вири кичIевилер асантдиз алатна ва кьезилдиз нефес къачуна, купеда гьарда вичин чка кьуна. Чна хъсан рехъ хьурай лугьуз, сада-садан гьевесар хкажзавай.
ИкI чун югъдини фена, йифдини. Поезд лап яваш физвай. Къалиндиз къвайи живер себеб яз рекьер михьдалди станцийрал поездар пара акъваззавай. Лугьузвайвал, рехъ живедикай михьун патал патарив гвай хуьрерин лежберарни желбзавай. Воронежда чи поезд, рекьер михьдалди саки ругуд сятда акъвазнай. Кьабулзавай кубут серенжемривай, зурба техника авачиз, поездриз манийвал тахьана фидай мумкинвал гуз жезвачир.
Чи поезд Воронеждай йифен 11-даз чкадилай юзана. Са кьадар вахтунилай са станциядин семафордилай алатайла, чи поезд, кьвед-пуд сеферда кIевиз хуртI гана, акъваз хьана. Бязи купейра ксанвайбурукай агъуз аватайбурни хьанай. Къалабулух акатай сад-кьве пассажир, вуч хьанватIа чириз, къецелни экъечIна. Чируникай хийир амачир, рельсерилай аватнавай паровоз хкаж хъийидалди пакадин йикъан няни хъхьана.
Эхир муькуь юкъуз чун Ростовдив агакьна. Ана билетар маса поезддиз компосироватна, нянин сятдин 4-даз йигиндиз фидай Ростов-Баку поездда аваз чун ватандихъ рекье гьат хъувуна. Билетар чна Дербентдиз кьван къачунвай ва абурни вири зи жибинда тунвай. Рекье шулу хьана ксанвай юлдашар, билетар ахтармишдайбур атайла, инжиклу тежедайвал. Абур фад ахвариз фена. Хъвадай цихъ къанихвиляй зун ахвариз физвачир.
А девирда вагонрин къене хъвадай яд авачир. Яд хъваз станцийрал эвичIна кIанзавай. Чи поезд Тихорецкийдиз агакьайла, юлдашар ахварайни авуд тавуна, зун вагондай эвичIна. Яд алай чка чирна, зун улакьар вилив хуьзвайбурун залдиз гьахьна. Са-кьве хупI яд хъванмазди зенгинин ван хьайи зун, кружкани эхцигна, залдай къецел экъечIиз чалишмиш хьана. Амма ракIарай къецел экъечIзавай аялар галай дишегьлийриз килигна, зун къецел экъечIдалди поезд фена. Са декьикьадилайни пара хьанай зун перрондал ахкъатдалди…
Зак лугьуз тежедай хьтин кичI акатна. Жендекдилай гагь къайи, гагь чими зурзунар алахьна ва къайи гьекьеди кьуна. Зун акьван зи къайгъудик квачир. За билетарни, такьатарни гвачиз амукьнавай юлдашрикай фикирзавай.
Са кьадар вахтунда зун къах хьана, юзан тийиз, суьгьуьрда авайди хьиз, хиялрик кваз перрондал, дерин хажалатдик кваз ийир-тийир хьана амукьна. И вахтунда зи кьиляй тефей фикир авачир, юлдашрин кьилел гьихьтин татугайвилер къведатIа лугьуз. Жуван дустар хуьн патал са серенжем кьабулна кIанзавай. Ихьтин теспача акатай гьалда за жуван тахсиркарвал ва кичIевал гьиссзавай. И кичI жуван рикIин экуь мурад кьилиз акъат тавунваз алатдайди туш, фикирна за. ГьикI ятIани зун залан хиялрикай уях хьана, уьтквемдиз кам къачуна дежурныйдин патав фена. За ам кьилел атай кьисадин гъавурда туна. Ахпа зун хкведалди мад къвезвай станциядал эвичIдайвал, зи юлдашрив хабар агакьарун тIалабна. Бахтунай хьиз, дежурныйди гъавурдик квай касди хьиз, хабар кьуна,
— Абур гьи вагонда ава?
— Купе вагонда, ихьтин нумрадин, — са билетдал алай нумра къалурна, лагьана за.
— Алад, улакьар вилив хуьзвай залда ацукь.
— Пара сагърай, — лагьана, зун залдиз фена. Зур сятни алатнач вокзалдин дежурныйди хабар кьуна.
— Вун яни поезддай амукьайди?
— Эхь, — лагьана за, хвеши яз.
— Алад вокзалдин начальникдин патав, вун атун тIалабзава.
Зун адахъ галаз начальникдин кабинетдиз фена.
— Вун вучиз эвичIна ва поезддиз гьикI геж хьана? – жузуна начальникди. За адаз хьайивал ахъайна.
— Хъсан я, — лагьана ада, — ви юлдашриз хабар ганва, абуру Кавказский станциядал вун хтун вилив хуьда. Кьве сятдилай а патахъ хъфидай поезд жеда, гила фена залда ацукь.
Начальникдиз сагърай лагьана, кьезилдаказ нефес къачуна, зун кабинетдай эхкъечIна.
Ада лагьайвал, кьве сятдилай поезд атана, адаваз зун Кавказский станциядал кьван хъфена. Зун акур дустарин шадвилерин тум-кьил авачир. Абуру зун са цIуд йисуз тахкурди хьиз къаршиламишнай. Вучиз поезддиз геж хьанайтIа за абуруз вири хьайи-хьайивал ахъаяйдалай кьулухъ, тадиз билетар мад сефер компосироват хъувуна, гьа чи поездда аваз чна рехъ давамарна.
Поездда чна мад и ихтилат арадал вегьена. Ахпа зи рикIел билетар хтана, абур за жибиндай акъудна виридаз пай хъувуна.
— Им чаз еке тарс хьанва, гьарда жуван билет хуьх, за хьиз са шумуд сятда чIугур кьван хажалатар квезни такурай, — лагьана за.
— Эхь, азиз дуст, чазни акьван кичIе хьанвай хьи, гьиниз катдатIа чин тийиз, ийир-тийир квахьнай. Иллаки поезддин начальникди чун ахварай авудайла, вун авачиз акурла, вун жандармайрин гъиле гьатайди хьиз… Ада чаз Кавказский станциядал эвичIна вун вилив хуьз акъваз лагьайла, чун секин хъхьана.
— Сифте чун адан гафарихъ, рикIе кичI авайвиляй, агъуначир. Чаз вун тахквадайди хьиз хьанвай, — лагьана эхирдай Къарчугъади, дериндай нефес къачуна хьиз, ухьт аладариз.
Мад маса вакъиаяр хъфидай рекье чи кьилел хтанач. Белки, чна пара мукъаятвални ийизвайвиляй тир жеди…
Къвердавай, ватандиз мукьва жезвайвиляй, жуван мукьва-кьилияр ахквадайвиляй, чи гуьгьуьларни ачух хьанвай. Поездди къвердавай йигинвал къачузвай. Паровоз, вичин чархарик цIалцIам гьулдандин кIеви рельсер гьиссзаваз, писпидай кIеви сириставарни гуз, йигиндаказ вилик физвай. На лугьуди, ада вичин йигинвилел дамахзавай. Пенжердай чаз Кеферпатан Кавказдин дуьзен чуьллерин, паласайрин, ракъини къизилдин нурар чукIурнавай мулкарин килигна тух тежедай шикилар аквазвай.
Нисинин береда яргъара авай, цавун пад илис хьанвай чкадин кьуд патахъай экв аватнавай рехи дагъларин кукIушрал гьар жуьре рангари рапрап ийиз аквазвай.
Чун хайи, кьакьан дагълариз, жуван аял, са къайгъуни авачиз вахтар фейи Дагъустандиз мукьва жезвай. Гьар сятдилай югъ няни жезвай. Эхирни дагъларин кьилерилай яргъи хьана яр яна, акIизвай ракъинин эхиримжи лишанрин гуьрчег шикилри чун гьейранарзавай. Акваз-такваз югъ хурушум хьунихъ галаз санал, цава экуьнин гъедни малум хьана.
Гьа икI, чи мензилдин эхиримжи югъни секинвилелди, купедаваз акъатна. Экуьн кьиляй поезд Дербентдиз мукьва жезвай. Им чун эвичIна кIанзавай станция тир. А вахтунда ана вичин хизанни галаз зи стхани халу (вад хва авай) яшамиш жезвай. Заз халудин кIвале мад къведай йифелди дустарни галаз чуьнуьх жедай умуд авай. И хиялрик кваз рагъ экъечIдай патай экуьнин ярари нур чукIурнавай гьуьлуь, хабарни авачиз, фикир вичел желбна. За тадиз юлдашар ахварай авудна лагьана:
— Къарагъ, гадаяр, са сятдилай чун Дербентдиз агакьда.
— Эгь, азиз дуст, са кIус фад вучиз хабарначир, — лагьана Къарчугъади парталар алукIиз-алукIиз, мад сефер ухьт аладарна.
— Куьн геж ахварай авудун акьван важиблу кар туш. Куьне экв алай вахтунда чун чидай полицейскияр алай вокзалдал гьикI эвичIдатIа лагь. И кардин патахъай фикирна кIанда, — жуван фикир лагьана дустариз.
— Эхь, юлдаш Мегьамед гьахъ я. Чун Дербентда поезддай эвичIна сакIани виже къведач, — лагьана чи цIийи, чахъ Богородицкда агалт хъувур юлдаш Сейфалиди.
Ам Белиждин хуьряй тир. Ана адан кIвал ва хизан авай. Ада чаз вичин кIвале, садазни чир тежедай чинебан чкада, пакадалди йиф акъуддай мумкинвал гуда лагьана хиве кьуна. И меслятдал чун вири рази хьана, поезддай эвичI тавуна Белиждиз кьван хъфидайвал хьана. Гакъикъатдани, Дербентдин перрондал пенжердай чаз фадлай чидай пуд полицейский акуна, абуру инихъ-анихъ камар язавай…
— Акунани, дустар, за и кар жедайди гьисснавай, — лагьана за.
Юлдашри вахтунда чеб гъавурда тунай заз сагърай лагьана, тахьайтIа чун и полицейскийрин пацарикай хкатдачирди тестикьарна. Беледрихъ галаз рахана, чун Белиждал эвичIунал абур рази хьана.
Поезд Белиждив агакьайла, перрондал инсанар алачир, ятIани, чун вокзалдин акси, гьуьл галай патахъ эвичIна. Ахпа станциядин лап патав игис хьанвай тама чуьнуьх хьана. ХъуьтIуьн варз тиртIани, и йисуз Дагъустанда живер къванвачир, хъуьтуьл гьаваяр авай. Дуьзенар, уьруьшар къацу векьеди кьунвай. Живер и йисуз са дуьзенра ваъ, гьатта дагъдин ценерив гвай чкайрани авачир. Урусатдин мекьи къаярикай хабар авай чна, чинрихъ галукьзавай чими шагьвар лезетдивди гьиссзавай. Югъ няни жедалди чун тамун къалиндиз экъечIнавай мегъуьн тарарин арада авай ачух чкадал аламукьна. Хуьруьн агьалияр ксайдалай кьулухъ, чун ченебадаказ чи юлдаш Сейфалидин кIвализ хъфена. Рекьери яна шулу хьанвайбур, фу тIуьна, гьасятда ксана…
Мегьамед Эфендиев
(Гьелелиг чап тавунвай «Жегьил дустагъ» ктабдин
пуд лагьай паюнин кьвед лагьай кьил урус чIалай
таржума авурди Амирхан Мегьамедшерифов я)
