Вичел Диде тIвар алай дишегьли чна гьамиша машгьурда.

Муса  Жалил

Журналист, писатель  Нариман Меликович  Ибрагьимов  газет кIел­завайбуруз адан маналу ма­къа­лайралди, “Къуьлуьн кьилер”, “Хпеж Къурбан”, “Арсен Байрамов”, “Артур Муталибов”, “Шаирринни камалэгьлийрин край”, “Кьуьчхуьрай тир Шамсудин”, “Ху­да-Верди-Бу­да-Верди”, “Девирдин шагьид”, “Бах­тунин шив”, “Лез­гийрин махар”, “Хпеж — бу­байрин ватан”, Кьурагь райондин юбилейриз талукьарнавай ва гзаф маса ктабралди фадлай машгьур я. Яратмишунрал адан лап жаван чIаварилай инихъ гзаф рикI алай. Гьавиляй райондин, шегьеррин, республикадин изданийрихъ, радиодин, телевиденидин редакцийрихъ галаз сих алакъа хуьзвай.

Рехъ физвайда атIуда лугьудайвал, чи дуст Нариманни санал акъвазнавач, зегьмет чIуг­вазва касди, цIийи-цIийи эсерар майдандиз акъудзава. Ингье чи  вилик адан нубатдин ктаб ква — тIвар “Чи Игит диде”.

Адан 3-чинай ихьтин цIа­рар кIелиз жезва: “Девирар, къвез, физва. Несилар дегиш жезва, жаванри яшлубур эвеззава. Диде-бубадин буржи гьа сад яз амукьзава: веледар хуьн, чIехи авун, абуруз ахлакьдин, марифатдин, зегьметдин, ватанпересвилин тербия, абурукай чпиз ва жемятдиз хийир хкатдай пешекарар, намуслу, регьимлу, къени инсанар авунин карда куьмек гун. Эгер диде-бубадилай инал къейд авунвай везифаяр тамамариз алакь­наватIа, абур чпин макьсаддив, лайихлу дережадив агакьна ла­гьайтIа, жеда. Завай ва зи стхайривайни вахаривай чи диде-бубадин гьакъиндай дамахдивди гьа икI лугьуз жеда. Абур чпин макьсаддив агакьна. И ктабни за абуруз бахшзава…”

Дидейриз шиир, поэма бахш тавур шаир, абурукай рикIин де­ринрай къвезвай чими келимаяр тал­гьай писатель бажагьат ама. Халкьдин камаллу мисаларни тIи­мил авач: хизан, веледар хуьдайда хуьр­­ни хуьда; къени кIвал икьи гумадилай чир жеда; диде авай аялдин кьил цIалцIам жеда; диде вине кьурда ватанни вине кьада; диде вири я: ви руьгь, ви намус, ви дуьнья; ди­­де дуьньядал гьардаз авай сад я; диде кIвалин берекат, уьмуьрдин гьерекат, кIвалин даях я; диде кIва­лин булахни я, даях дамахни; диде кIвалин, хизандин чирагъ я; диде рикIин экв я, буба — уьмуьрдин — рекIв ва икI мад.

Вахтар, йисар, девирар къвез алатда. Вуч амукьзава? Анжах — ге­лер, авур хъсан крар ва михьи тIвар. ГьакI хьайила, хъсан крар, ­ле­­ке алачир тIвар таз алахъна кIан­да. Ктабда Н.Ибрагьимовани вичин диде гьа икI яшамиш хьайидакай кхьизва. “Рагьметлу йаъ вичин уьмуьрдин багъдин вири дережайра, гьалара яшамиш хьана, жуьреба-жуьре уламрай ла­йих­лувилелди экъечIна. Ада яша­йиш­д­ин гзаф манийвилер алудна, четинвилериз таб гана ва Мелик дахдихъ галаз бегьерлу багъ ­арадал гъана… ЦIуд аял хана, хвена, саки виридаз кьилин образование, ­пешеяр къачудай мумкинвал гана, абур жемиятдиз менфятлу уьмуьрдин рекьел­ акъуд­на. Гьукуматдин патай “Игит Ди­де” лагьай тIвар ва гъед къачуна. Гьа им чи диде-бубадин уьмуьр­дин,  зегьметдин пара кар алай ва кьетIен нетижа, багъдин бегьер я…”

Эгер виликан ва дяведин, адалай гуьгъуьнин йисар рикIел хкай­тIа, дишегьлидин, дидейрин, иллаки дагъви дишегьлийрин къуьнерал гзаф залан пар алаз хьана. Зегьметдин йикъарихъ экуьнилай няналди цанар цаз, мал-къарадиз алаф  кIватIиз, гвенар гуьз, югарар гатаз аквадай папар, рушар, гьатта бадеярни. Баде — аялрин кьилел, диде — векьени никIе. Амма гьакI вердиш хьанвай абурун сивяй жезвач, четинзава гафар акъатдачир, вири агъурвилериз дурум гудай. Хурудихъ таза аялар галайбуруни, абуруз никIе кьепIербанар яна, гвенар гуьдай. “Машгьур ийин дишегьли-диде, вичин хурудилай вири дуьнья хвена, чIехи авунвай”, — гьавайда кхьенвач чIехи писатель Максим Горькийдини.

Авторди ЦIийиварз дидедин къамат галай-галайвал ачухарнава. Ада тамамар тавур кIвалах амач: гагь лежбер, устIар, гагь дояр­ка, гагь саларбан, гагь дерзичи… Гвенар гуьз, векьер ягъиз, кIарас, цIивин авачир дагъдин шартIара къула цIай хъийидай купIар атIуз, дуьзендиз куьч хьайила, цIийи чкадал кIвал-муг туькIуьриз… дидедин къуьнерал датIана залан вик хьана. Икьван крар кьилиз акъудиз, 10 веледни (7 хвани пуд руш) чIехи авун, абур жемятдиз хийирлу инсанар яз тербияламишун зарафат кар туш.

ЦIуд аялдин къайгъу чIугун,

Кьилел-кIвачел пек алукIун,

Аламат тир вай акъакьун, — къейднава ктабдин 25-чина.

Зегьметди инсан хуьда, зегьмет кIанидаз берекатни жеда; вичин­ намуслу зегьметдалди фу тIуьр ин­сан халкьдин рикIелни аламукьда, гьавайда лугьузвач. Меликани ЦIийивацра чпин веледарни къенибур яз, зегьметдал, кIелунрал рикI алаз тербияламишна. Чазни гъвечIи чIавалай ара-бир ван къведай: зегьмет такурдакай итим жедач. Гьа­къи­къатдани гьа икI тирвилин мисалар чаз уьмуьрдай датIана тIи­мил аквазвач. Нариман Меликовича вичин поэмадалди диде-бубадиз, вири хизандиз эбеди гуьмбет эцигна лагьайтIа, жеда.

Нариман стхадин яратмишунрин мад са хъсан терефдикай кье­тIендиз лугьуз кIанзава. Ада вичин эхиримжи йисарин са шумуд ктабда (месела, “Хпеж — бубайрин ватан”, Издательство  ООО “Мавел”, 2016-йис), “Чи Игит диде”) къейднавайвал, бязи инсанрихъ чпин хизанрин, тухумрин, сихилрин, са шумуд бубайрин тарихар кхьидай, абурун тIварар рикIел хуьдай, аваз хьайитIа, шикиларни хуьдай, акьалтзавай несилризни чирдай хъсан адет ава. Чакай, лезгийрикай, ра­­­хайтIа, гзафбуруз чизвани чпин чIе­хи бубайрин, улу-бубайрин тIварар, абурукай малуматар? Гьайиф хьи, — ваъ. Улу-бубайрин, тухумрин, чи хуьрерин­ ­та­рихни кхьин, хуьн, чирун гзаф важиблу я. Месела, “Дербент-на­ме”,  “Ахцегь-наме”, “Че­­­­пер-на­ме”, “Гъуьгъвез-на­ме”, “Гъеп­­­­цегь-наме” ва масабур гьикьван итижлу я. Наме­яр гьар са хизандихъ, хуьруьхъ хьайитIа, гзаф хъсан кар жеда. Им чи  тарих я. Тарих чир хьана кIанда. Амни сифтени-сифте хизандилай, хуьрелай, рай­ондилай, республикадилай башламиш жезвайди я. “Эгер халис ватанпересар тербияламишиз кIанза­ватIа, аялриз, жегьил-жаванриз эвелни-эвел тарих чира”, — камаллудаказ кхьенай къадим девирдин Китайдин философ Конфуцийди (чи эрадал къведалди 551-479-йисар).

Тухумдин бинейрихъ, чIехи бубайрихъ галаз алакъалу делилар жагъурун, ктаб акъудун, гьелбетда, четин кIвалах я. ЯтIани Нариман Меликович чпин ери-бинеяр чирунив эгечIна, нетижада арадал ктабарни атана. Касди кIвалахал чахъ галаз суьгьбетардайлани, арабир и месэладин гзаф важиблувиликай лугьуда.

“Чи Игит диде” ктабда ада “Родословная Эмировых-Ибрагимовых” кьиле, 1794-йисалай башламишна, ата-бубайрин, абурун несилрин, веледрин, веледрин веледрин тIварар, гегьенш сиягь ганва (60-63-чинар),  яни — ругуд бубайрин. Им тебрикдай ва чешне къачуз лайихлу кар я.

Ктаб “Мавел” издательстводи акъуднава. Ам “Уьмуьрдин багъ”, “Дагъларин къужахда, берекатлу утагъда”, “Даях — дидедин, панагь — ве­ледрин”, “Дидедин гуж, малаикрин луж”, “ЦIийи мулкар, цIийи крар”, “Дидедин курсар, бегьерлу тарсар”, “Уьмуьрдин дегьнеяр, вахтунин легьзеяр”, “Уьмуьрдин цуьквер я”, “ЧIехи буба Ибрагьимакай”, “Эмироврин – Ибрагьимоврин несилар”, “Хпежрин хуьруькай куьруь очерк” кьилерикай ибарат я. Ктаб чIехи тухумдин векилрин рангунин шикилралдини девлетлу я.

ЦIийи ктаб мубарак авуналди, чаз адан автордин гъиликай мад ва мадни итижлу шейэр хкатун кIанзава.

Ш.Шихмурадов