Зи чIал рагъ я, ам садрани хкахьдач.
Зи миллетни гьич къуватдай аватдач.
Чи дережа мадни виниз акъатда.
Сад хьайитIа, чIал паталди лезгияр.
Мегьамед Ибрагьимов

Заз  и макъала дявединни зегьметдин ветеран Жанлат Примован эсердай къачунвай са кIусунилай башламишиз кIанзава: “И мукьара зун, пенсия къачуз, сбербанкдин залда ацукьнавай. Гьамиша хьиз, инсанни гзаф квай. Кассадин рак ахъайна, анай кьакьан буйдин, кье­лечI якIарин, дар либасар , кIвачел тик дабанар алай жегьил дишегьли экъечIна. ХъуьчIуьк чIулав тумаждин чанта ква, эрчIи гъил япал ала. Ам ван алаз рахазва. Адан рахунри ва акунри инал алайбурун фикир желбна: “Я руш, ты подожди, тади ийимир. Скажи, его видела, ты говорила с ним? Да не спеши. Ладно, жди меня, я скоро там буду…”.

Чи патав гвай яшлу дишегьлидин вилер адалай алатзавачир. Адаз лап рикIивай хъел атанвай. Гьа дишегьли алатнамазди, ам ахъа хьана: — Вагь  вун тахсарадиз фий, дидед чIал гьисаба авачир! Куц аку вичин, дидедин чIал саймиш тийиз­вай. Ваз дидеди хуралай гайи нек гьарам хьурай…

Им рикI дериндай тIар хьанвай дидеди вичин чIалан гьарайдиз эверзавай гьахълу ажугъдин сес тир”.

А сес къе за тикрарзава. Хайи чIалан кьисметди зак къурху ку­тазва…

Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьамзатова вичин вахтунда “Пака зи дидед чIал квахьдайди чир жедалди, заз зун къемаз кьена кIанда” лагьанай. Дидед чIал квахьзавайла, рекьиз гьазур хьана кIандач,ам хуьн патал женгиниз экъечIна кIанда. Заз инал Шагьабудин Шабатаван гафар гъиз кIан­зава: ”Зун къе рекьиз гьазур жезвач, зун хайи дидед чIал хуьн патал женгиниз экъечIзава.

 

Зун бахтлу я, и дуьньядал атана,

Гьар са кIвалах за рикIивай кьатIана.

Рахазва зун лезги чIалал хайид тир,

Пай я ам заз Зулжалалди  гайид тир…”

ЧIалал гьар сада икI дамахун лазим я. Гьелбетда, чIалан алем санал акъвазнавач. ЧIехи алим Р.И.Гьайдарован “Лезги чIалан лек­сика” ктабда къалурнавайвал, чи чIалаз урус чIалай — тахминан 1400 гаф, араб чIалай — 770 гаф, туьрк, иран  ва маса чIаларайни гзаф гафар атанва. Амма абурукай менфят жуван чIала а гафар авачирла ва я термин яз къачун хъсан я. Гьеле В.И.Ленина вичин девирда француз ва ингилис чIа­лай атай гафар герек авачир чкадал ишлемишун пислемишнай. “Зачем говорить дефект, когда есть слово недостаток”.

Чавайни, месела, буравдин чкадал — урукул, стулдин чкадал куьсри, инвалид — набут, кадр — пешекар, рабочий — фяле, учитель — муаллим, характер — къилих, образ — къамат, число — рекъем, варенье — мураба, магазин — туьквен, власть — гьукум, задание — тапшуругъ, культура — меденият ва икI мадни лугьуз жедачни?

Урусрин писатель Константин Паустовскийди жуван дидед чIа­лал рахан тийизвайди вагьшидиз ухшар я лагьанай.

И мукьвара чна 5-11-классра “Зи хизан” темадай сочинение ­тухвана. ЧIехи пай аялри чпиз хи­занда виридалайни диде кIанза­вайди къалурна. Дидедиз хьиз, дидед чIа­лазни къимет гана кIан­­дачни?

Гзаф аялриз виликан девирдин хуьруьн майишатдин алатрин, къаб-къажахдин тIварар, яни чIалай акъатзавай, чпиз чIала чка амачир гафар ерли чидач. Месела, ругун, вик, хивелаг, туьрез, йирф, тупучI, сини, леген, цIиб, кепкир, афтафа ва масабур. Идалди чна аялар айибзавач. Эгер аялриз чна и ва маса куьгьне гафар чир та­вуртIа, са 20-40 йисалай чин тийидай гафарин кьадар мадни гзаф жеда. Бязи жегьилри чпин аялрал эцигзавай маса тIварарини са 30-40 йисалай лезги тIварар арадай акъудун мумкин я.

ЧIал харчи тавун, адан михьивал хуьн патал чахъ районда “Самурдин сес” газет, кьве телевидение — “Аран”, ОТВ “Шарвили”, республикадин “Лезги газет”,  радио, телевиденида лезги передачаяр ава.

Райондин газетда лезги чIалал кроссвордар гун тарифлу кар хьан­ва. И кIвалахар давамарна кIан­да  ва райондин телевиденидани хайи чIалаз талукь передачаяр гьазурна кIанда.

Школайрани дидед чIал тахайдаз элкъвенва. Дидед чIал сятер бес тежезвай муаллимар рази хъувун патал «пайзава».

Районда кьиле физвай мярекатрал, совещанийрал чи чIал ишлемишзавач. РД-дин Халкьдин Собранидиз республикадин Кьилин Чарче лагьанвай: “…Чна дагъустанвийриз талукь вири ивирриз — дидед чIалариз, фольклордиз, музыкадиз, кьуьлериз, халкьдин парталриз — чи халкьарин руьгь къалурзавай ва дагъустанви яз хьунин гьисс мягькемарзавай вири ирсиниз къуват гун герек я”.

Школадин программайра лезги чIалан тарсар тIимиларзава. Сиф­те­гьан школадин тарсар урус чIа-лал тухузва… Чна крар чпелай ас­лу вирибурувай ихьтин сиясат тухун тавун тIалабзава.

Гьуьрметлу ватанэгьлияр, ша чна жуван дидед чIалаз гьуьрмет ийин. Ам хуьн, вилик тухун чи намусдин кар яз гьисабин.

Сулейман  Пашаев,

дидед чIалан муаллим