29-майдиз Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова РД-дин Халкьдин­ Собранидиз вичин Чар кIелна. Меркез­дин «Дуствилин кIвалин» чIехи залда­ рес­публикадин Собранидин депутат­рихъ галаз санал РД-дин Гьукуматдин членар, гьукумдин ва къайдаяр хуьдай органрин, ведомствойрин, муниципалитетрин регьберар, СМИ-рин, жемиятдин, жегьилрин, динрин, гуьгьуьллубурун тешкилатрин векилар, СВО-дин иштирак­чияр, жергедин инсанар авай. Пуд сятни зура региондин Кьили респуб­ликадин вилик акъвазнавай важиблу мес­элаяр халкьдиз раиж авунихъ галаз сад хьиз, алатай кьве йисуз авунвай кьван кIвалахрикайни малумат гана. Абур гзаф тир. Республикадин регьберди, депутат­ри, гьукуматди Дагъларин уьлкведин агьалийрин яшайиш, гьал-агь­вал хъсанаруниз, шегьерар, хуьрер бес кьадарда электроэнергиядалди, газдалди, хъва­дай­ ва дигидай целди, хъуьтIуьз чимивилелди, къулай ва хатасуз рекьералди, аваданламишнавай мулкаралди таъминаруниз еке фикир гана.

— Гьуьрметлу депутатар! — рахаз эгечIна РД-дин регьбер,- гьар йисуз Халкьдин Соб­ранидиз кIелзавай Чарче чи республика вилик финиз куьмек гузвай дибдин месэлаяр тайинарзава. Абур анжах са депутатриз ваъ, Дагъустандин вири халкьдиз, Гьукуматдиз, муниципалитетрин кьилериз, жемиятдин организацийриз, яни вилик эцигзавай везифаяр кьилиз акъудун лазим тир гьар са касдизни талукьбур я.

Республикади инанмишвилелди виликди камар къачузва. И кардиз республикада арадал гъанвай пайгар гьалари, миллетрин мурадар сад хьуни ва ислягь цавун кIаник зегьмет чIугуни къуват гузва. Им, са рахунни алачиз, чи къазанмишун, чи девлет я. Ам чна вирида, сад хьана, хуьнни авуна кIанда.

Эхиримжи йисара чаз къурхуяр гудайбур гзаф хьанва. Дяведин махсус серенжемдив эгечIуни уьмуьрдин вири хилериз таъсирна. Пуд йис чи уьлкве патал лап имтигьан хьана. Амма Россиядин Яракьлу Къуватрин агалкьунри мад сеферда къалурзава хьи, гъалибвал чи пата ава. Заз къе, дамах авуналди, чи ватанэгьлийри Верховный главнокомандующийди вилик эцигнавай везифаяр игитвилелди кьилиз акъудуник кутазвай пай къейд ийиз кIанзава. Гьайиф хьи, гъалибвал къурбандар галачиз арадал гъиз жезвайди туш. Чи пак тир везифа дяве­дин махсус серенжемда иштиракзвайбурун­ ва абурун хизанрин гьакъиндай датIана къайгъу чIугун я. Чи кьегьалри сенгеррал Ва­тандин итижар хуьдай вахтунда чна абурун далупад мягькемдиз хвена кIанда. Идахъ галаз алакъалу яз заз мергьяматлувилин «Вири­ санал ала», «Ватан хуьзвайбур»­, «Дагълар рикIе хьун», «Инсан» фондарин­ векилриз сагърай лугьуз кIанзава. Абуру махсус серенжемдин иштиракчийрин хизанриз датIана герек куьмек гузва, СВО-дин женгчийриз лазим шейэр рекье твазва.

Лугьун лазим я хьи, Михайловский райондал къаюмвал къачунвай чи республикади ийизвай кIвалах лап важиблуди я. Анжах са алатай йисуз чна ана яшайишдин метлеб авай 10 идара (мектебар, бахчаяр, азарханаяр) эхциг хъувуна. Яшайишдин 7 кIвал ремонтна, МФЦ-дин офис ачухна, маса крарни ийизва. Республикади инлай кьулухъни лазим куьмек гуда.

Гьуьрметлу юлдашар! Къе чна, 2030-йисалди республика яшайишдинни эконо­мика­дин рекьяй вилик финин цIийи хъувунвай прог­рамма туькIуьруналди, страте­гиядин­ мет­леб авай везифаяр гьялзава. Сифте нубатда къейд ийиз кIанзава хьи, 2024-йисуз­ чахъ милли проектар уьмуьрдиз кечирмишу­нин карда хъсан агалкьун хьана. Да­гъус­­тан­ди уьлкведин регионрин арада 15-чка кьуна. Им лап хъсан нетижа я. Чи рес­пуб­ли­ка­дихъ масадбурухъ авачир­ хьтин кье­тIен­ви­лер ава. Чна Россиядин го­сударстводин­ сиясатдин умуми стратегиядин бинедаллаз кIва­лахзава. Адан кар алай хилерни уьлкведин хатасузвал хуьн ва агьалийрин дуланажагъ, гьал-агьвал хъсанарун я. Вилик эцигнавай везифаяр менфятлувилелди гьялун патал чна комплексный сад тир план туь­кIуьрун ва кьабулун лазим я. Ана Дагъустан Республикадин Гьукумат патал кьилин крар тайинарда. Федеральный сад тир пландиз ухшар авай и план чи кIвалахда дибдиндаз элкъведа…

Республикадин регьберди Дагъустандиз­ вуч кIанзаватIа, лазим крар гьикI арадиз гъидатIа, абуруз гьихьтин такьатар герек ятIа ва абур гьикI ишлемишдатIа, авунвай бегьерлу крарин кьадар гьикI артухардатIа, чи агьалийрин дуланажагъ лайихлуди гьикI ийидатIа… пуд сятни зура лагьана. Залда ацукьнавайбуру дикъетдивди яб акалзава. Аквазва хьи, Дагъустандин Кьилиз вири месэлайрикай хабар ава, республикадин­ гьи шегьерда, районда вучтин гьалар аватIа, муниципалитетрин кьилери гьикI кIва­лахза­ватIа, чизва. Ада гьар са идарадин вилик талукь везифаяр эцигзава, абур кьилиз акъудун истемишни ийизва. Регьберди са месэлани фикирдай акъуднавач.

Республика патал лап важиблу эконо­ми­кадин, промышленностдин, хуьруьн ма­йишатдин, энергетикадин хилерин вилик акъвазнавай месэлаяр раиж авунихъ галаз сад хьиз, ада агьалийрин яшайишдин­ къай­гъу­ярни важиблубур тирди къейдна. Хъвадай михьи яд агакь тийизвай хуьрерин, шегьеррин, лап къулайсуз шартIара инсанар яшамиш жезвай ва чкIидай гьалда авай кIва­­лерин, йисаралди нубатда акъвазна, яша­йиш­дин кIва­лерин сагьибар тежезвай етим аялрин (4290 кас), набут инсанрин (4,5 агъ­зур­ кас), чпин мулкарал алай карханайривай, идарайривай, хсусиятда авай чилерин иесийривай налогар кIватI тийизвайбурун тIва­рарни кьуна.

Законсуздаказ, акатайвал шегьерра кIва­­­лер эцигунилай республикадин мулкар зирзибилдин гьамбарри кьунилай наразивал авуналди, региондин Кьили, и ва маса кимивилер арадай акъудун патал алахъзавайла, вичиз ва гьукуматдиз манийвал тавун тIалабна.

— Чна чи шегьерар комплекснидаказ вилик тухудай программаяр туькIуьрзава. Абурун бинедаллаз яшайишдин комплексар (школаяр, аялрин бахчаяр, больницаяр, поликлиникаяр, спортдин имаратар, паркар­ галай) эцигдай проектар гьазурзава. Зирзибилдин месэла тамамвилелди гьялун патал кIеви амукьаяр гьялдай заводар эцигзава, кьилдин майданар туькIуьрзава. Гьа и вахтунда бязи дагъустанвийри чаз акси кIвалах тухузва. Агьалияр чIурукIа гъавурда тваз, арзаяр кхьидай, гьаятриз, куьчейрал экъечIдай чкадал гъизва. Чна и кIвалахар я зун, я гьукумат патал ийизвач эхир. Вири алахъунар чи агьалийрин уьмуьр къулайди, хъсанди хьун патал я. Гьайиф хьи, бязи инсанар гьа алахъунрин гъавурдани акьазвач, — лагьана Сергей Меликова.

Эхиримжи вад йисуз республикада хъсан патахъ жезвай дегишвилер анжах вилер буьркьуьдаз аквадач жеди. Адаз информациядин такьатрихъ яб акалдай мумкинвални ава, гьанрайни чир хьун лазим я. Амма рес­публикада, вилер аваз, зурба кIвалахар таквазвай буьркьуьбурни, япар аваз бишибурни ава.  Гьабур я ман социаль­ный сетриз региондин кьиликай, гьукуматди ийизвай крарикай жуьреба-жуьре къундармаяр гадарзавайбур.

Ахьтинбуруз акси делил, къуват Сергей Меликован кIвалахдин бегьерлу нетижа­яр я. 2024-йисуз Дагъустандин экономика­ 6 процентдин хкаж хьана. Хуьруьн майишатдин суьрсет 6,1 процентдин гзаф гьасилна. Гьукуматдин патай куьмек яз, и хилез­ шаз 3 млрд манат чара авуна. Респуб­ликада агъзур гектарралди цIийи багълар, ципицIлухар кутуна, прунз, майваяр цазвай майданар гегьеншарна. Промышленностдин карханайри акъудзавай продукциядин кьадар — 14,4 процентдин, эцигунрин хиле — 2,5, алишверишдин — 2,7, агьалийриз пулдихъ ийизвай къуллугъар 2,7 процентдин гзафарна. Региондин вири хилери гьасилзавай продукциядин (ВРП) кьадар 2,8 процентдин артух хьана. Пулуниз элкъуьрайла, — 1 триллион манатдилай гзаф.

Гьа са вахтунда жуьреба-жуьре хилериз инвестицияр желб авунин кIвалах давамарна, гегьеншарна. 2024-йисуз республикада инвесторрин харжийрихъ СтIал Сулейманан районда вири Кеферпатан Кавказда авачир хьтин полимердин турбаяр акъуддай «ЭКСОНОР» завод кардик кутуна, шуьшедин продукциядин «Дагестан Стекло Тара» ООО-дин майданар гегьеншарна, цIийи ва алай аямдин цехар, линияр ачухна. Мегьарамдхуьруьн районда 5 агъзур тонн емишар хуьдай гьамбархана ишлемишиз вахкана. Адан кьвед лагьай пайни эцигзава.

Инвестицийрин кьадаррикай рахайтIа, абур садрани тахьай хьтинбур я. Инвестицийрин куьмекдалди заводар эцигна, авайбур цIийикIа туькIуьр хъийизва, алай аямдин школа, гарун электростанция эцигзава, емишар, майваяр хуьдай гьамбарханаяр ишлемишиз вахкузва, курортдин  шегьер арадал гъизва… Гьелбетда, ибур вири виш миллиардралди пулдин такьатрихъ галаз алакъалу кIвалахар я, абур кьилизни акъудда.

Вичин Чарче Дагъустандин Кьил саки вири хилера авай гьаларал акъвазна, тамамарнавай проектар, крар къейдна, делилар, рекъемар гъана, 2030-йисалди гъиле кьазвай кIвалахрикай лагьана. Республикадин Гьукуматдиз ва министерствойриз, ведомствойриз вилик акъвазнавай везифаяр кьилиз акъудуниз талукь кIвалахар тешкилунин жигьетдай тапшуругъар гана.

Региондин регьберди республика мадни авадан, уьмуьр мублагьди авун патал программа тайинарнава. КIанзавайди гьар сада вич алай чкадал, идарада, карханада намуслувилелди зегьмет чIугун ва хъсан нетижаяр арадал гъун я.

Нариман Ибрагьимов