“Саил”, А.Гуьлмегьамедован словарда къейднавайвал, вичиз недайди ва я алукIдайди тIалабиз, кIвалера къекъведайдаз лугьузва. И гафунал “къекъвераг”, “тIалабчи” гафарни алава жезва.
Бес “девлетлу саилар” вужар я? Девлетни саил (къекъвераг) сакIани чеб-чпихъ галаз кьан тийизвай гафар (манаяр) я эхир.
ЯтIани и мукьвара “Звезда” каналдай тешкилай са передачада (“Особая статья”) чи къенин обществода (чи уьмуьрда) ихьтин гьич рикIелни гъиз тежер гьалда чеб кьиле тухузвайбур пара хьанвайди раижзавай. Эйбежер и гьалди чи вири общество, къурулуш инсаниятдин вилик виляй вегьезвайди, гьакьван усаларзавайди, руьгьдай авудзавайди, эхирни, чи хъсан ниятарни рукваривди руг жезвайди субутзавай.
Намус квай садани, вичихъ аман амай кьван, саилвал, къекъверагвал хиве кьадач. Масадалай алатай шалвар, перем, калуш алукI тийиз алахъда. Масадан виликай вахчур кIусар кIватI хъувун, тIуьн генани угъраш кар яз гьисабда. Бес, девлет аваз, саилвал ийизвайди усалрилайни усалди тушни?
Чи классикада ахьтин мисалар авачизни туш. Лап зурба типар Н.Гогола вичин “Кьейи руьгьер” романда, Н.Салтыков-Щедрина вичин “Пампадурарни пампадуршаяр” романда, А.Чехова вичин “Хъалхъамда авай инсан” гьикаяда, маса эсеррани къалурнава.
ХХ асирдин Гомер СтIал Сулейманан хейлин эсерар-сатираяр гьа “девлетлу саилар” русвагьзавайбур я: “Девлетлуяр, чиновникар”, “Кьве кIвачел къекъведай лам”, “ГьажикIа”, “Хъсан туш”, “Куьреда авай аламатар” ва масабур.
Гила чун винидихъ тIвар кьунвай передачадал хквен. Адан иштиракчийри чи чIехи душман, чун къеняй чукIурзавайди, усаларзавайди, кIвачерик вегьезвайди, дуьньядал виридалайни чIехи уьлкве, гьакьван еке девлетар — чилер, ятар, тамар, газ, нафт, къизил, рудаяр, зегьметчи инсанар… аваз, чахъ чпел дамахдай, чешне яз къачудай, уьмуьрда кардик кутадай идеалар (руьгьламишдай яржар) тахьун яз гьисабзавай.
Фикир желбдай тестикьарун тушни? Месела, кIвале къизилдин сандухар хуьз, аялар гишилани кьецIила къекъуьрун гьикI аквада? Ахьтин аялри диде-бубадиз гьуьрмет хъийидани? КицI векьерал ксурна, кал гишила туниз гьикI килигда?
Аялдиз датIана ви буба усалди, ажузди, мискьиди я лугьуз хьайитIа, ада чешне нелай къачуда?
ДатIана чи саки вири каналрай, амай СМИ-рани чи алатай девир гьакьван чIулавди, инсанар вири ихтияррикай магьрумарнавай зиндан тир, чи идеаларни тапанбур тир лугьуз, тестикьаруни чи несилар дуьз рекье твазвани? Чахъ идеалар, тарифдай, чешне къачудай крар, инсанар (образар) тазвани? “Американ бой” мани “Катюша” манидилай вилик кутунай… (?)
Руьгь маса гайибуру Ватан маса гудачни? Гилани а вакъиайриз (СССР чукIу-руниз) дуьз къиметар ганвач, я гуз кIанзавайдини аквазвач. Чун рахазвай передачадани къейд авурвал, социализмдин идеалар, яни чун а залум дяведа гъалибвилихъ тухвай идеалар (мурадар, метлебар) чукIурна, цIийибур арадал гъанвач, я гъизни жезвач.
Чи саки вири кинояр, гузвай маса информация гьа са тегьердинбур, инсан яна кьиникь, ивидиз кIур гун, адан мал-девлет (машинар, кIвалер) къакъудун — идеалар хьиз къалурзавайбур хьанва. Ибурун хура “Рекьин тийир полк” хьтин гьерекатдивайни бажагьат дурум гуз жеда. Руьгь рекьизва…
Руьгь къуватлуда яракь гвайди кIуддайди гьеле чи улу-бубайрин дастанрани, махарани, эпосдани лагьанва. ЧIехи муьршуьд Ярагъ Мегьамеда инсандиз азадвал гъизвайди сифте нубатда руьгь лукIвиликай азад авун тирди субутнай, адан муьруьдар женгинизни къарагънай.
Ватандин ЧIехи дяведани Гитлеран фашистриз ва адаз къуллугъ авур къенепатан душманризни чи халкьарин азадвилин руьгь рекьиз кIанзавай. Амма душмандин хура а чIавуз Карбышевар, Матросовар, Муса Жалилар, Зояяр хьтинбур акъвазнай.
ЧIехи Октябрдин революциядин сувар гьа чIавуз къакъудиз кIанзавай. Амма 1941-йисан 7-ноябрдиз Москвада Яру Майдандилай чи къудратлу армиядин парад фенай! Адан руьгь яз, Мавзолейдин трибунада И.Сталин хьтин регьбер мягькемдиз акъвазнавай! Ихьтин крариз лу-гьузвайди я идеалар! Дамахдай чешнеяр!
Амма гила, гьикьван чна чун чукIурайтIа, терг авуртIа, гьикьван, инай акъудиз, а патаз тухвайтIа, гьам идеал хьиз къалуриз алахъзава. Жезвач а кар! Халкь виляй вегьезвай, Ватан усаларзавай крарикайни, ксарикайни (чеб лап къизилрин мяденрин иесияр хьайитIани) идеалар жедайди туш!…
Пачагь Николаян гзаф тарифарзава. Амма адакай идеал хьанач. Урусат гьа девирда, амай уьлквейрив гекъигайла, вири терефрай кьулухъ галамай. Армия а чIаван дяведа яракьни фу, партал авачиз амукьнай. Австриядинни Венгриядин чилерал абур вуч паталди рекьизвай?.. Идеалар (пак мурадар) авачир. Гьавиляй магълубни хьана, пачагь вични тахтунай вегьенай…
Гилани гьакI я. “Перестройщикар” чпи фикирзавайдалай гзаф фад тахтарай чукурна. Амма кьилиз атай цIийи “демократри” масанай тарсар къачузва. Ельцинистрини Гьайдаровчийри Россиядин экономика, саки кар алай вири къуватар Америкадиз (Бушазни Рейганаз, Клинтоназ) багъишна. МетIерал акъвазай Россия гьатта дуьньядин кар алай тешкилатрайни акъудна. Адакай кьвед, пуд лагьайдини ваъ, виридалайни кьулухъ галамай экономика авай, гьакьван усал общество хьана.
Гьайиф чIугваз тазвайди а кар я хьи, и гьал я чи “демократриз”, я “либералриз” хиве кьаз кIанзавач. Дяведин промышленность кIвачел акьалдар хъувунватIани, маса хилера, гьа виликрай хьиз, хаммал къецез акъудун давамарзава… Жуван цурукай жуван къажгъанар, жуван нафтIадикай жуван бензин, жуван кIарасдикай жуван шкафар, жуван ципицIрикай жуван чехир тежедайди хьиз къалурзава. И йикъара, халкьдин садвилин суварин вилик къалурай Д.Киселеван передачада (ципицIрикайни чехирчивиликай) и кар инкарна эхир!!!
Общественный уьмуьрда идеал вуж ятIа аквазвач. Виридалай девлетлубур, къуват гъилевайбур, закон хуьниз мажбурбур виридалайни къаних нефсетIар, угърияр, халкьдинни Ватандин таъсибривай яргъабур жезва. Вичиз ихтибар тийизвайдакай (тежезвайдакай) халкьдин векил, адан депутат, адан гьукум, идеал жедани? (И мукьвара ОТР каналдай рекъемар раижзавай: 91 процент агьалийривай чи полициядиз ихтибариз жезвач…).
Президент Путина ийизвай гзаф алахъунар гьа идеалар арадал хкунихъ галаз алакъалубур тирди гьиссзава. Амма адан терефдарар…
Девлетлу саилар (девлетар гваз, чеб къецепата къекъвезвайбур) гзаф амай кьван чун идеалрихъ къекъвез амукьда…
Мердали Жалилов
